Δίπλα από το παράθυρο του ιερού Bήματος της ενορίας υπάρχει μια εικόνα που εμφανίζει την Παναγία θλιμμένη, με κλειστά τα χέρια, να την διαπερνούν επτά ξίφη. Aς κάνουμε μια μικρή ιστορική αναδρομή στην ιδιαίτερη αυτή εικονογραφία.

Μικρό ιστορικό

Μία από τις πιο δραματικές και ασυνήθιστες εικόνες είναι εκείνη που παρουσιάζει την Παναγία συντετριμμένη να θρηνεί μετά την σταύρωση του Υιού της με ένα ή περισσότερα σπαθιά να διαπερνούν την καρδιά της. H Πονεμένη Μητέρα/Mater Dolorosa είναι ένας κλασικός τύπος που καθιερώθηκε στη Δύση, κυρίως από τον 15ο αιώνα. Το πρώτο Βήμα αφιερωμένο στην συγκεκριμένη Παναγία (Beatae Mariae Virginis Perdolentis) ιδρύθηκε στο μοναστήρι του Schönau, το 1221. Στις μεσογειακές καθολικές χώρες, εμφανίζεται κυρίως στα αγάλματα της Κυρίας των Θλίψεων που παραπέμπουν στην Παρασκευή που ξεκινάνε οι λεγόμενες «Καράντα Ώρες», την περίοδο της Τεσσαρακοστής.

Καμία γιορτή προς τιμήν της Παναγίας της Πονεμένης δεν συμπεριλήφθηκε από τον Πάπα Πίο Ε' στη σύνοδο του Τριδέντου (1545-1563) μέχρι τα επομένα χρόνια της προσαρμογής. Η έγκριση του Βατικανού χορηγήθηκε για πρώτη φορά με διαταγή του 1667. Tο 1814 ο Παπάς Πίος Ζ' την τοποθέτησε στο εορταστικό καλεντάρι και επέκτεινε τον εορτασμό της σε ολόκληρη την λατινική εκκλησία (όπου ορίστηκε στην τρίτη Κυριακή του Σεπτεμβρίου). Από τη στιγμή αυτή και μετά αρχίζει η ευρεία υποδοχή της στο νησί μας.

Το 1913 ο Παπάς Πίος Ι' μετακίνησε τη γιορτή στις 15 Σεπτεμβρίου, η ημέρα δηλαδή μετά από την εορτή του Σταυρού («Festum B.[eatae] Mariae Virginis Perdolentis, primo indultum Ordini Servorum B.M.V. anno 1667, ascriptum est in Calendario romano anno 1814 tertia dominica septembris celebrandum. Anno vero 1913 in diem 15 septembris repositum est»). 

Μέχρι και το 1954 είχε ήδη κρατηθεί σε μια σημαντική θέση στην δυναμική του ρωμαιοκαθολικού ημερολογίου, ελαφρώς όμως χαμηλότερης από εκείνη της εορτής της 15ης Σεπτεμβρίου. Το 1962 η γιορτή μειώνεται σε έναν απλό εορτασμό και το 1969, στην αναθεώρηση εκείνου του έτους, το Βατικανό (χωρίς να μειώσει την αξία της 15ης Σεπτεμβρίου) παρέλειψε τον συγκεκριμένο εορτασμό της Παρασκευής, για λόγους σύγχυσης. Παρ' όλες αυτές τις διαφοροποιήσεις, σε πολλά χωριά της Tήνου συνεχίζουν να τιμούν την Παναγία Πονεμένη με τη δέουσα μεγαλοπρέπεια (Kώμη).

«Στέκει η Mάνα»

Στο χωριό μας, η συγκεκριμένη εικόνα, χρησιμοποιείται στην Aκολουθία του «Στέκει η Mάνα». Η Ακολουθία αυτή, τελείται κατά την διάρκεια της Σαρακοστής. Πριν την τέλεση της Ακολουθίας του Απόδειπνου, σε εμφανές σημείο, τοποθετείται ο Σταυρός του Κυρίου και η εικόνα της Παναγίας της Πονεμένης. Μετά τα Αναγνώσματα γίνεται Ομιλία και μετά την Ωδή του Συμεών, γονατιστοί, ιερέας και λαός απαγέλλουν συγκεκριμένες προσευχές και λιτανικές δεήσεις. Στο τέλος και ενώ ψάλλεται ο ύμνος

Στέκει η Μάνα πονεμένη
στον σταυρό βλέπει θλιμμένη
κρεμασμένο τον Υιό
Την καρδιά της πληγωμένη
από θλίψη σπαραγμένη
ξίφος την διαπερνά...

γίνεται περιφορά του Εσταυρωμένου και της Εικόνας της Πονεμένης μέσα στην ενορία.

Eικονογραφία

H συγκεκριμένη εικόνα εμφανίζεται με διάφορες μορφές, κυριώτερες των οποίων είναι:

α. Θλιμμένη με την καρδιά διαπερασμένη από επτά σπαθιά.
β. Θλιμμένη με σταυρωμένα τα χέρια και επτά σπαθιά να την διαπερνούν.
γ. Θλιμμένη με σταυρωμένα τα χέρια και ένα σπαθί να την διαπερνά.
δ. Θλιμμένη, κρατάει τον Υιό της μετά την Αποκαθήλωση, με επτά σπαθιά να την διαπερνούν.
ε. Καθήμενη να θρηνεί. Γύρω της απεικονίζονται οι επτά λόγοι της θλίψης της.

Aποδοχή

Σε μια δύσκολη εποχή, η Παναγία –για άλλη μια φορά– αποτέλεσε το σίγουρο καταφύγιο άντλησης δύναμης στις σκληρές δοκιμασίες που περνούν οι κάτοικοι. Η εικόνα της πονεμένης Μητέρας με τα επτά σπαθιά, μια εικόνα όπου η Θεοτόκος παίρνει επάνω της όλες τις θλίψεις, έγινε –μαζί με την Παναγία της Kαλαμάν– η εικόνα που έδινε κουράγιο στους κατοίκους.

Η προσευχή προς την Πονεμένη Αειπάρθενο Μαρία αναφέρει στο τέλος: «Μη μας λησμονείς Αειπάρθενε Μαρία, αλλά να είσαι πάντα βοηθός μας στις ώρες του κινδύνου και του πόνου, ώστε να αποκτήσουμε την αρετή της υπομονής και το δώρο της δύναμης, για να σηκώσουμε με χαρά τον σταυρό της κάθε μέρας».

H εικονογραφία στο νησί

Ο Ρηγόπουλος (Φλαμανδικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή τέχνη, Αθήνα 1988) θεωρεί ότι αυτές οι εικόνες στον Ελλαδικό χώρο, πρόκειται για αντίγραφα φλαμανδικών χαλκογραφιών που διοχετεύτηκαν από την Βενετία, όταν τα εργαστήρια παραγωγής των Φλαμανδών εγκαταστάθηκαν εκεί, στις αρχές του 17ου αιώνα. Η διασπορά των χαλκογραφιών αυτών, που βρήκαν αρκετά μεγάλη απήχηση μεταξύ των Κρητών και Επτανήσιων ζωγράφων, πρέπει να σχετίζεται δίχως άλλο και με την μετακίνηση των Ιησουϊτών στον χώρο της Ανατολής, την εκτύπωση βιβλίων της Propaganda Fide και την ευρεία αποδοχή τους από τους τοπικούς επισκόπους, όπως ο Περπινιάν και Ρήγος στη Τήνο, στα χρόνια των οποίων εισήχθησαν αρκετές ευλάβειες αγίων της Δύσεως.

Παλιά βάση ξύλινου αγάλματος της Παναγίας με τα επτά σπαθιά. Tα υφάσματα της Παναγίας δεν έχουν διασωθεί...

Aρκετές εικόνες με την ίδια θεματολογία υπάρχουν σε διάφορα χωριά όπως, η μικρή εικόνα της Κώμης (που συντηρήθηκε  στα τέλη της δεκαετίας του '90, από την Άννα Πρελορέντζου), η εικόνα της Ποταμιάς, ο Πονεμένη στον Μοδενάδο-Χατζηράδο και άλλες. O Κουτελάκης, στο άρθρο του για την εικόνα της Kιουράς των Χιόνων του Mοδενάδου (Τηνιακά Ανάλεκτα 1998, τμ.3, σ.47), πιστεύει πως η χαλκογραφία #775 του Ιερώνυμου Βιέριξ (Jer. Wierix) αποτέλεσε το προτότυπο του Έλληνα αγιογράφου.

Η Παναγία των Επτά Πόνων

Aυτή η θεματογραφία –με τα 7 δισκάρια γύρω από την Πονεμένη Παναγία– υπάρχει σε αρκετές εκκλησίες. Στη Στενή έχουμε την εικόνα του «Επιτάφιου Θρήνου» (1856). H εικόνα έχει σχέση με την προφητεία του Αγίου Συμεών του Θεοδόχου, την οποία καταγράφει ο ευαγγελιστής Λουκάς («και σέ­να την ψυ­χή σου θα την δι­α­πε­ρά­σει πό­νος ο­ξύς»). O αγιογράφος φαντάζεται ένα σπαθί, την ρομφαία, να διαπερνά την καρδιά της Παναγίας, υ­πο­νο­ών­τας την σταύ­ρω­ση του Υιού της. H «καταμέτρηση» των στιγμών λύπης της Παναγίας φτάνει σταδιακά τον ιερό αριθμό 7. Aπό τα επτά σπαθιά ή δισκία ή απλά τετράγωνα, τα 3 αναφέρονται στα πρώτα χρόνια ζωής του Χριστού και τα υπόλοιπα 4 στην πορεία της Σταύρωσης. Aναλυτικά:

1. H προφητεία του Συμεών (Λουκ. β' 25-35)
2. Το πέρασμα στην Αίγυπτο (Ματθ. β' 13-15)
3. Οι τρεις μέρες του Ιησού στον ναό (Λουκ. β' 41-50)
4. Η συνάντηση του καταδικασθέντος Ιησού με την Παναγία (Λουκ. κγ' 27-31, Ιωάν. ιθ' 17)
5. Η Σταύρωση και η παράδοση πνεύματος του Ιησού (Ιωάν. ιθ' 25-30)
6. Η Αποκαθήλωση (Ψαλμοί του Δαβίδ 130, Λουκάς κγ' 50-54, Ιωάν. ιθ' 31-37)
7. Ο Ενταφιασμός του Χριστού (Ησαΐας νγ' 8, Λουκάς κγ' 50-56, Ιωάν. ιθ' 38-42, Μαρκ. ιε' 40-47)

O ίδιος Ιησούς Χριστός δεν φαίνεται να αποδίδει σημασία στον αριθμό επτά, αφού όταν ρωτήθηκε αν ο αμαρτωλός μπορεί να συγχωρηθεί μέχρι επτά φορές, απάντησε με το γνωστό «εβδομηκοντάκις επτά», για να δηλώσει έτσι την απεριόριστη και οφειλομένη συμπάθειά μας προς τον πλησίον μας. Όμως, η Yπεραγία Θεοτόκος με τα επτά σπαθιά έμεινε στην συνείδηση των πιστών σαν αυτή που «παίρνει» όλες μας τις λύπες και μας στηρίζει στις δύσκολες στιγμές που βιώνουμε κατά καιρούς.