Μέσα από έναν χαλαρό διάλογο για τις εκκλησιαστικές συνήθειες του χωριού μαθαίνουμε τα λατινικά άσματα που έψαλλαν κάποτε οι κάτοικοι του χωριού κατά τις θρησκευτικές τους συνάξεις.

–Αγαπητέ Dustal πάμε στην Τήνο;
–Και δεν πάμε. Όποτε θες. Εμένα η Τήνος μου αρέσει πολύ!
–Δηλαδή μπορούμε να προγραμματίσουμε κάτι για τις διακοπές του Πάσχα;
–Γιατί όχι;
–Μόνο που πρέπει να σκεφτούμε που θα μείνουμε.
–Μην σε νοιάζε, έχω έναν φίλο από το χωριό Βωλάξ, που μπορεί να μας φιλοξενήσει.
–Άκουσα ότι στην Τήνο υπάρχουν χωριά που είναι ορθόδοξα και άλλα που είναι καθολικά. Το χωριό Βωλάξ τί είναι; ορθόδοξο ή καθολικό;
–Κατ' αρχάς, αυτό ίσχυε μέχρι και την δεκαετία του '40, και μάλιστα υπήρχε μια σχετική έχθρα από τους πιο φανατικούς της κάθε θρησκευτικής κοινότητας. Όμως, σήμερα, με τους πολλούς μικτούς γάμους, οι άνθρωποι έχουν άλλες αντιλήψεις. Στα πιο πολλά χωριά υπάρχουν φυσικά ορθόδοξοι αλλά και καθολικοί. Ζουν αρμονικά μεταξύ τους και δεν έχουν μεταξύ τους να χωρίσουν τίποτα. Σε πολλά χωριά μάλιστα πάνε από κοινού στην εκκλησία.
–Και γιατί να μην πηγαίνουν, χριστιανοί είναι και οι δύο. Αλλά δεν μου εξήγησες: η εκκλησία του χωριού είναι ορθόδοξη, οπότε πάνε και οι καθολικοί ή είναι καθολική και πάνε και οι ορθόδοξοι;
–Εξωτερικά δεν μπορείς να ξεχωρίσεις σε μια κυκλαδίτικη εκκλησία αν είναι από την μία θρησκευτική κοινότητα ή από την άλλη. Η συγκεκριμένη ενορία είναι καθολική, γιατί στο χωριό κάποτε υπήρχαν κάτοικοι «λατινικού δόγματος». 
–Υπάρχει κάποιο πρόβλημα μεταξύ τους;
–Όχι. Απολύτως κανένα.
–Και δεν μου λες, τις διάφορες ιεροτελεστίες, στην καθολική εκκλησία, τις λένε στα λατινικά ή ακολουθούν το βυζαντινό τυπικό;
–Ούτε το ένα, ούτε το άλλο.
–Για λέγε, για λέγε... Αυτό μ' ενδιαφέρει. 
–Πράγματι, μέχρι την Β' Σύνοδο του Βατικανού (1962-1965), οι καθολικοί σε όλες τις χώρες έλεγαν τις λειτουργίες και τους εσπερινούς στα λατινικά. Η Β' Σύνοδος του Βατικανού συνεκλήθη από τον Ιωάννη ΚΓ΄το 1962. Συγκέντρωσε έναν πρωτοφανή αριθμό από 2.500 περίπου επισκόπους και για πρώτη φορά προσκλήθηκαν και μη καθολικοί παρατηρητές. Επειδή ο Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄πέθανε το 1963, η Σύνοδος «Βατικανό ΙΙ» συνεχίστηκε και υπό τον διάδοχό του, Παύλο ΣΤ΄, μέχρι το 1965. Έγιναν δέκα συνελεύσεις από την Σύνοδο και ψηφίστηκαν δεκαέξι όροι και διατάγματα. Ένα από αυτά, με τον συνοδικό όρο «Sacrosanctum Concilium» αντικατέστησε τα λατινικά με τις τοπικές γλώσσες και έδωσε μεγαλύτερη θέση στην Αγία Γραφή μέσα στη λειτουργία. 
–Από τότε, λοιπόν, οι λειτουργίες γινόντουσαν στα ελληνικά;
–Ε, όχι από τότε. Περάσαν τουλάχιστον 15 χρόνια και παραπάνω, από το τέλος της Συνόδου: Η όλη μεταρρύθμιση συγκλόνησε την Καθολική Εκκλησία και προκάλεσε λειτουργικό χάος. Ουσιαστικά κάθε τοπική Εκκλησία έπρεπε να επινοήσει ένα νέο τυπικό, μετά από αρκετές και ουσιώδεις αλλαγές. Το πέρασμα από τα λατινικά στα ελληνικά, στο χωριό, καθυστέρησε ακόμη πιο πολύ από την εφαρμογή του στην Αθήνα. Μερικοί χωρικοί δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένοι και αντέδρασαν, ίσως ακόμη και κάποιοι από τους κληρικούς να μην ήθελαν αυτές τις αλλαγές, τα πρώτα χρόνια. Όλα αυτά θύμιζαν τις αντιδράσεις των παλαιοημερολογητών αλλά, τώρα πια, έχουν περάσει τόσα χρόνια και κανένας δεν θυμάται κάτι από εκείνες τις εποχές.
–Και τι έψελναν στα λατινικά; Πως λέγανε τα άσματα;
–Στην καθολική λειτουργία υπάρχει ένα μέρος κειμένων που είναι «σταθερά» και λέγονται κάθε Κυριακή, υπάρχουν, όμως, και άλλα που αλλάζουν –τα «μεταβλητά»– όπως η περικοπή του Ευαγγελίου ή άλλα αναγνώσματα. Θα σου πω μερικά από αυτά τα σταθερά που θυμάμαι:
Asperges me, Domine (Ράντισόν με, Κύριε) [Asperges me, Domine, hyssopo et mundabor / Lavabis me, et super nivem dealbabor / Miserere mei, Deus, secundum magnam misericordiam tuam...]
Kyrie Eleison (Κύριε Ελέησον)
Gloria in Εxcelsis Deo (Δόξα εν Yψίστοις Θεώ) [Glória in excélsis Deo et in terra pax homínibus bonae voluntátis / Laudámus te, benedícimus te, adorámus te, glorificámus te, grátias ágimus tibi propter magnam glóriam tuam...]
Credo in Unum Deum (Πιστεύω εις Ένα Θεόν...) [Credo in unum Deum / Patrem omnipoténtem, factorem cæli et terræ, visibílium ómnium et invisibílium...]
Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth (Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος ο Θεός Σαβαώθ) [Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth / Pleni sunt caeli et terra gloria tua]
Pater Noster (Πάτερ Ημών) [Pater noster, qui es in caelis / sanctificetur Nomen Tuum...]
Agnus Dei (Aμνέ του Θεού) [Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis...]

–Υπήρχαν άλλες ιεροτελεστίες εκτός της λειτουργίας;
–Ασφαλώς. Αρκετά συχνά μετά την θεία λειτουργία ακολουθούσε η Ευλογία του Αγιωτάτου Μυστηρίου και έψελναν τα:
Pange Lingua Gloriosi (Ψάλλε Γλώσσα το Μυστήριον) [Pange lingua gloriosi / Corporis mysterium / Sanguinisque pretiosi / quem in mundi pretium / fructus ventris generosi / Rex effudit Gentium...] 
O Salutaris hostia (Ω! Σωτήριον Θύμα) [O salutaris Hostia / Quae caeli pandis ostium...]
Tantum Ergo Sacramentum (Τόσον Ιερόν Μυστήριον Προσκυνούμεν Ευλαβώς) [Tantum ergo sacramentum / Veneremur cernui...]

–Και το απόγευμα γινόταν κάποια δοξολογία;
–Και βέβαια: Συχνά έλεγαν τον εσπερινό κατά τον οποίο έψελναν, μεταξύ άλλων, ψαλμούς όπως:
Laudate Pueri Dominum (Αινείτε Παίδες τον Κύριον)
Lauda Jerusalem Dominum (Αίνει Ιερουσαλήμ τον Κύριον)
Laudate Dominum Omnes Gentes (Αινείτε τον Κύριον Πάντα τα Έθνη)
Magnificat Anima Mea Dominum (Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριον)

–Και για την μουσική; 
–Ορισμένοι ύμνοι είχαν "γρηγοριανή" βάση στη μουσική και άλλοι, ας το πούμε τηνιακή, με πολλά σκαμπανεβάσματα που άρεσαν πολύ στον κόσμο. Έτσι έψελναν πολύ δυνατά, με όλη τους την ψυχή.
–Έχω ακούσει για την Φραγκίσκα και πιο παλιά για τον Αντώνη τον Ντουντό...
–Ναι! Εκείνοι έβαζαν ένταση στην φωνή τους όταν έψελναν και ήταν και επίτροποι της εκκλησίας. Υπήρχαν όμως κι άλλοι... Υπήρχαν στιγμές που οι γυναίκες ακούγονταν πιο πολύ από τους άντρες και άλλες το αντίθετο, ανάλογα τον τόνο της ψαλμωδίας. Ο Μάρκος ο Γκανάνης ακόμη και σ' αυτή την ηλικία του άρεσε να τραγουδάει τα λατινικά άσματα. Είχε καλή και χαρακτηριστική φωνή. Και σήμερα ακόμη, αν έχει πιει και λίγο, ξεκινάει εύκολα τα Dixi Dominus, Tantum Ergo. Θυμάμαι ότι κατά την περίοδο του Πάσχα, μέχρι και τη δεκαετία του '80, είχε μαζί του όταν έκανε καλάθια, ένα τρανζιστοράκι παγκοσμίου λήψεως, όπως τα λέγανε τότε, και έπιανε Βατικανό...
–Και ξέρανε όλοι τα άσματα;
–Όλοι, τουλάχιστον τα βασικά. Θυμάμαι μια ιστορία που αναφερόντουσαν στους χωρικούς του χωριού ότι οι περισσότεροι ήταν αγράμματοι, αλλά όταν πέρασαν κάποιοι να αγοράσουν ένα καλαθάκι τους άκουσαν να τραγουδούν στη λατινική γλώσσα και τους έκανε εντύπωση...
–Υπήρχε κάποιος που ήξερε τα πιο πολλά, τα περισσότερα άσματα στα λατινικά;
–Ο καλύτερος όλων –πέθανε, νομίζω πριν το '60– ήταν ο Ιάκωβος Καλούμενος ή Καμινάσος. Ήταν τρομερός! Είχε δυνατή φωνή και τα ήξερε όλα απ' έξω, σαν να τα είχε σπουδάσει. Ήταν πραγματικά πολύ καλός! 
–Και από τους παπάδες;
–Ο πατέρας Γεώργιος Ανδριώτης είχε στεντώρεια φωνή και άρεσε στους χωρικούς. Αυτός ήταν και ο τελευταίος, εξάλλου, που έψαλλε λατινικά στην εκκλησία του χωριού. Πιο παλιά, μετά τον πόλεμο, υπήρχε και ο Δον Στέφανος που το χαρακτηριστικό του ήταν ότι έτρωγε τις συλλαβές...
–Και σήμερα τι γίνεται;
–Σήμερα έχουν απλοποιηθεί τα πράγματα. Συνήθως τελούν μόνο τη θεία λειτουργία στην οποία ψέλνουν, στα ελληνικά, το Κύριε Δόξα, το Άγιος και το Αμνέ του Θεού, ενώ, προσθέτουν δυο-τρία απλά άσματα.
–Δηλαδή, υπήρχαν κάποτε βιβλία με λατινικά, που διάβαζε ο κόσμος;
–Βιβλία είχε δικά της η εκκλησία και τα χρησιμοποιούσε ο κάθε εφημέριος. Μάλιστα τα πολύ παλιά χρόνια, που δεν ήταν όλοι οι παπάδες από την Ελλάδα, υπήρχαν και κάποια ελάχιστα που χρησιμοποιούσαν την φωνητική γραφή. Αυτά λεγόντουσαν "φραγκοχιώτικα" βιβλία και ήταν γραμμένα στη ελληνικὴ γλώσσα, αλλὰ τυπωμένα με λατινικούς χαρακτήρες. Έτσι μπορούσαν να τα διαβάσουν οι κληρικοί στα λατινικά και οι χωρικοί να τα ακούσουν στα ελληνικά. Ήταν κάτι αντίστοιχο με τα "καραμανλίδικα" που χρησιμοποιούσαν οι ορθόδοξοι στην Καραμανία της Μικράς Ασίας –βιβλία στην τουρκική γλώσσα γραμμένα με ελληνικούς χαρακτήρες...
–Κάτι σαν τα greeklish, δηλαδή! 
–Ακριβώς!

H Πανηγυρική λειτουργεία του Πάσχα, 1983. Oι Άντρες κάθονται στα πρώτα καθίσματα και οι γυναίκες στα τελευταία. Tον σιωπηλό κανόνα σπάνε τα τρία μικρά κορίτσια «της Aθήνας»: H Mάιρη του Nάσου, η Mάιρη του Zακ και η Nικόλ.

Θεία Mετάληψη στην Πανηγυρική του Πάσχα, 1985. Διακρίνουμε από αριστερά προς τα δεξιά: π. Γιώργος Aνδριώτης, Zωζεφίνα, κυρά-Λουκία, Σοφία.

H Πανηγυρική λειτουργεία του Πάσχα, 1991. Στο βάθος, η προηγούμενη εικόνα της γέννησης της Παναγίας που πετάχτηκε και στην θέση της μπήκε η παλαιότατη εικόνα της γκρεμισμένης καθέδρας.

–Σήμερα υπάρχουν βιβλία με τα άσματα της λειτουργίας;
–Σήμερα, στην εκκλησία μπορούν οι πιστοί να βρούν δύο βιβλία: ένα κόκκινο και ένα μπλε. Το πρώτο λέγεται Υμνολόγιο Α' (246 σελίδες) και το δεύτερο Υμνολόγιο Β' (356 σελίδες). Έχουν τυπωθεί από την Καθολική Αρχιεπισκοπή Νάξου-Τήνου, τον χειμώνα του 1996, ώστε να βοηθήσει τις ενοριακές κοινότητες στις λατρευτικές της συνάξεις. Μέσα σ' αυτά, μπορεί κανείς να βρει την διάταξη της θείας λειτουργίας με τους εισοδικούς ύμνους και τα άσματα προσφοράς και κοινωνίας, τους ύμνους Χριστουγέννων-Θεοφανείων και Πάσχα, τα Θεομητορικά άσματα, τους ψαλμούς και τις δεήσεις για τις νεκρώσιμες ακολουθίες, τους αντιφωνικούς ψαλμούς και τις ωδές, τις ακολουθίες του Εσπερινού και τους ύμνους των αγίων που τιμούνται πιο συχνά στο νησί (άγιοι Ρόκκος, Φραγκίσκος, Άγγελα, Λουκία κ.λ.π)...
–Και δεν μου λες, πόσο κρατάει η λειτουργία;
–Διαρκεί γύρω στα 40 λεπτά. Άλλωστε ο κάθε ιερέας πηγαίνει σε δυο-τρία χωριά και δεν μπορεί να καθυστερήσει.
–Και δεν μου λες, τότε πήγαιναν πολλοί να εκκλησιαστούν;
–Όταν χτυπούσε η καμπάνα, όλοι πήγαιναν στην εκκλησία, από τους πιο μεγάλους μέχρι τα μικρά παιδιά. Συνήθως φορούσαν πιο καλά ρούχα και χτένιζαν τα μαλλιά τους. Κάποιοι έφταναν πάντα πρώτοι, άλλοι έφευγαν πάντα τελευταίοι, ο καθένας είχε περίπου την θέση του. Άλλος μπροστά, άλλος πίσω όρθιος κοντά στον αγιασμό, οι γυναίκες στα δεξιά ή πίσω... Ξέρεις υπήρχαν και αυτά. 
–Πάντως πήγαιναν...
–Ε, ναι. Ήταν μια ευκαιρία να συνευρεθούν και να μιλήσουν, πριν και μετά την θεία λειτουργία, για όλα τα θέματα που τους ενδιέφεραν. Ίσως οι έφηβοι, και μάλιστα στην δεκαετία του '80-'90, ήταν αυτοί που δεν ήθελαν κάποιες φορές να πάνε. Το «υποχρεωτικό» του πράγματος πάντα έφερνε άρνηση στους έφηβους...
Θα λέγαμε ότι οι χωρικοί, συνήθως, πηγαίνουν όλοι. Και από τις δύο θρησκευτικές κοινότητες. Αυτοί που δεν εμφανίζονται είναι οι παραθεριστές και ιδίως οι νέοι όπως είπαμε.
–Να πω την αλήθεια αγαπητέ μου Dustal θα ήθελα μια φορά να παρευρεθώ σε μια τέτοια λειτουργία.
–Δεν είναι δύσκολο! Όταν πάμε στη Βωλάξ, θα σε πάω να ακούσεις έναν εκκλησιασμό. Βέβαια, μην περιμένεις πολυφωνία, αλλά ευλάβεια θα υπάρχει.
–Κανόνισέ το, τότε.
–Έγινε!