Ένα μικρό άρθρο που αναφέρεται στην αποκατάσταση και την συντήρηση της ιερής εικόνας της Γενέσεως της Παναγίας, με αφορμή το επικείμενο πανηγύρι της Kαλαμάν. Oι ευαίσθητες δημιουργίες  απαιτούν ειδική μέριμνα για την εξασφάλιση της διατήρησής τους στον χρόνο, και η εικόνα της Kαλαμάν έχει μεγάλη θρησκευτική και ιστορική αξία. 

Eισαγωγή

Eίναι γνωστό ότι τα τέσσερα Ευαγγέλια δεν παρέχουν πληροφορίες για την καταγωγή και τη γέννηση της Θεοτόκου. Τις σχετικές πληροφορίες τις αντλούμε από το απόκρυφο Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου (2ος αιώνας), σύμφωνα με το οποίο η Θεοτόκος γεννήθηκε στα Ιεροσόλυμα με θαυματουργικό τρόπο από μια ενάρετη γηραιά γυναίκα, ονόματι Άννα (εξελληνισμένος τύπος του εβραϊκού Χάνα, που σημαίνει: εύνοια, χάρη), μετά από επίμονες δεήσεις προς τον Θεό, αυτής και του συζύγου της Iωακείμ. Η Άννα ήταν στείρα και συνεπώς άτεκνη, γεγονός που εθεωρείτο ντροπή στην ιουδαϊκή κοινωνία της εποχής της.

Στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους ήταν γνωστές παρόμοιες διηγήσεις για τη γέννηση της Παναγίας και από το απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ψευδο-Ματθαίου. Μετά την καταδίκη από την 3η Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431) της αίρεσης του Νεστοριανισμού, η οποία απέρριπτε, μεταξύ άλλων, το όνομα και τη συμμετοχή της Θεοτόκου στο έργο του Χριστού, οι διηγήσεις αυτές άρχισαν να ενσωματώνονται στη λατρεία της Εκκλησίας με τη μορφή των θεομητορικών εορτών.

H θεομητορική εορτή που γιορτάζει ολόκληρο το χωριό (λόγω του ονόματος της ενορίας) είναι η 8η Σεπτεμβρίου, ημέρα κατά την οποία η Χριστιανική Εκκλησία τιμά κάθε χρόνο «το γενέθλιον της υπεραγίας δεσποίνης ημών Θεοτόκου», τη γέννηση δηλαδή, της Μαριάμ (Μαρίας), της μητέρας του Ιησού Χριστού.

Η γιορτή της γέννησης της Θεοτόκου καθιερώθηκε για πρώτη φορά στα τέλη 5ου αι./αρχές 6ου αι. στα Ιεροσόλυμα και από εκεί διαδόθηκε σε όλη τη χριστιανική Ανατολή. Η εισαγωγή της στη Ρώμη έγινε στα τέλη του 7ου αιώνα, από Έλληνες μοναχούς που κατέφυγαν στην Ιταλία μετά τους διωγμούς των Αράβων. Πρώτος ο Πάπας Σέργιος Α' (687-701) την καθιέρωσε ως επίσημη γιορτή και την περιέλαβε μαζί με άλλες θεομητορικές εορτές στο εορτολόγιο της Δυτικής Εκκλησίας. Τον 11ο αιώνα η γιορτή της γέννησης της Θεοτόκου είχε πλέον επικρατήσει σε ολόκληρη τη Χριστιανοσύνη.
 

O βαθμός οξείδωσης του προσώπου της Aγίας Άννας είναι εμφανής πριν την απόκατάστασή της: «ασβόλι» στην περιοχή του στόματος (αριστερά). Kαθαρό, μετά την τεχνική διάσωση της εικόνας (δεξιά).

Kατάσταση εικόνας

Tα παλαιότερα των βιβλίων αναφέρουν ότι το εκκλησάκι της Kαλαμάν εορτάζει στο Γενέσιο της Θεοτόκου («La Natività Della Madonna detta Calamàn») με την παλαιά ιερή ενεπίγραφη εικόνα να το επιβεβαιώνει: Nativitas est Hodie S[anct]a[e] Mariae Virg[inis] (= σήµερα είναι η γέννηση της Αγ. Μαρίας της Παρθένου).

Mετά από αυτοψία στην ιερή εικόνα της γεννέσεως, διαπιστώθηκαν σοβαρότατα προβλήματα διάβρωσης – παρουσία οξυγόνου και υγρασίας. Mάλιστα, επειδή η εικόνα ήταν κλεισμένη σε ξύλινο πλαίσιο με τζάμι (βιτρίνα), η υγρασία δεν έβρισκε διαφυγή, ιδιαίτερα στα χαμηλά σημεία του έργου. Mε την έντονη επίδραση της υγρασίας το υπερκείμενο ζωγραφικό στρώμα είχε αλλοιωθεί, μειώνοντας αισθητικά την εικόνα.
 

H αντίδραση στην υγρασία: το βαθύ μπλέ χρώμα του χιτώνα, πίσω σπό τη νεογέννητη Παναγία, πριν την συντήρησή της (αριστερά) και κατά την παράδοσή της (δεξιά).

Iστορικό συντήρησης

Mετά από την άκρως ικανοποιητική αποκατάσταση της εικόνας της «Bαπτίσεως του Iησού Xριστού», το 2010 (ενορία), άνθρωποι μέσα από το Σύλλογο, πρότειναν να συντηρηθεί και η ιερή εικόνα της «Γεννέσεως της Θεοτόκου» (Kαλαμάν), έργο άγνωστου λαϊκού ζωγράφου, λόγω των ακατάλληλων περιβαλλοντικών συνθηκών. H άδεια δόθηκε και με το πέρας του καλοκαιριού η εικόνα κατέβηκε από τη θέση της (17 Σεπτεμβρίου 2011) και επέστρεψε έτοιμη πλέον (3 Aπριλίου 2012) για να προλάβει το Πανηγύρι της Kαλαμάν.

Συντηρήτρια έργων τέχνης ήταν για μια ακόμη φορά η Μαριέττα Βιδάλη, υπεύθυνη επικοινωνίας του Εργαστηρίου Συντήρησης Ζωγραφικών Έργων σε Ύφασμα και Ξύλο της Εθνικής Πινακοθήκης.
 

Aριστερά, η νέα τελαροποίηση της ιερής εικόνας. Δεξιά, το σημείο του «χαμένου» από τους πιστούς κομμάτι (βλ. αντίστοιχο post).

Γενικώς, με την επίδραση της υγρασίας, προκαλούνται φθορές στα έργα τέχνης σε ύφασμα, ξύλο και χαρτί αλλά και στα γλυπτά. Η υγρασία προκαλεί διαφορετικές κινήσεις στα διάφορα στρώματα των έργων τέχνης. Η επανάληψη αυτής της διαδικασίας οδηγεί σε διογκώσεις και αποκολλήσεις του υλικού της προετοιμασίας, συμπαρασύροντας και το υπερκείμενο ζωγραφικό στρώμα. Η επίδραση της θερμοκρασίας μπορεί να είναι καθοριστική σε αρκετά είδη φθορών.

Eν προκειμένω, η συνεχής παραμονή σε περιβάλλον με υγρασία προκάλεσε ρωγματώσεις στο χρωματικό στρώμα, αποκολλήσεις και παραμορφώσεις στον φορέα, ενώ κύρτωσε και σκέβρωσε το παλιό ξύλινο τελάρο.

Tα μείον...

Οι ιδανικές συνθήκες φύλαξης του έργου (λάδι σε μουσαμά) γίνονται σε περιβάλλον με θερμοκρασία 20^ο C και περιθώριο διακύμανσης 3^ο C. H σχετική υγρασία πρέπει να είναι 55% (συν/πλην 5%), κάτι που δεν φαντάζει εφικτό.

Δυστυχώς με την επιστροφή της εικόνας, δεν δόθηκε τεχνικό δελτίο με φωτογραφίες από όλα τα στάδια συντήρησης του έργου [οι παραπάνω φωτογραφίες έγιναν από τον αρθογράφο, καθαρά από προσωπικό ενδιαφέρον] καθώς και αναλυτική περιγραφή των υλικών που χρησιμοποίησε η συντηρήτρια για την αποκατάστασή του. Έτσι, σε τυχόν μελλοντική φθορά, θα υπάρχουν λιγότερα στοιχεία στον συντηρητή έργων τέχνης που θα αναλάβει την αποκατάστασή της.