Γιατί οι άνθρωποι δεν χαμογελούν στις παλιές φωτογραφίες; Μήπως οι λόγοι έχουν σχέση με δεισιδαιμονίες ή κάποιας μορφής θρησκευτική καταπίεση; με τη σοβαρότητα που απαιτούσαν οι επίσημες περιστάσεις; με τεχνικούς περιορισμούς ή ακόμη, με τη στοματική υγιεινή;

Το γέλιο αναβλύζει πηγαία από μέσα μας, εκφράζει συναισθήματα, μεταβιβάζει ολόγυρα την πληροφορία της ευχαρίστησης, της χαράς, της χαλάρωσης, της έκπληξης και όλης της συναισθηματικής κατάστασης εκείνου που το βιώνει. Ξεκινώντας από το μικρό χαμόγελο και φτάνοντας έως το τρανταχτό ξεκάρδισμα, είναι ένα κομμάτι του συναισθηματικού μας κόσμου που μας χαρακτηρίζει, είναι δώρο της εξελικτικής διαδικασίας από την πρωτόγονη φύση μας έως σήμερα. Eίναι λοιπόν περίεργο που στις παλιές αναπαραστάσεις τους, οι άνθρωποι δεν χαμογελούσαν...

Όπως πιστεύεται ιστορικά, το γέλιο προηγήθηκε της ομιλίας. Όλοι ξέρουμε ότι τα μωρά γελάνε πριν ακόμη μάθουν να μιλούν. Μάλιστα εικάζεται πως η προέλευσή του είναι η «παιχνιδιάρικη» επικοινωνία μεταξύ της μητέρας και του νεογνού. Επιστήμονες πιστεύουν ότι πρόκειται για κάτι τόσο βαθιά εγκατεστημένο στα δίκτυα του εγκεφάλου, που τα μωρά χρησιμοποιούν το γέλιο τους για να εκφράσουν το γεγονός ότι αναγνωρίζουν τα οικεία τους πρόσωπα ενισχύοντας το μεταξύ τους δέσιμο.

Οι επιστήμονες υποστηρίζουν πως η απόκρυψη του γέλιου προκύπτει από αρχετυπικά σχήματα που μοιράζεται όλο το ανθρώπινο γένος, εδώ και αιώνες: από αρχέγονες φοβίες, περίεργα συμβάντα και ανεξήγητα γεγονότα, αυτά που εμπόδιζαν τον «φοβιτσιάρη άνθρωπο» που προσπαθούσε «να κουτσοπορέψει ασφαλισμένα τη ζωούλα του» (Nίκος Kαζαντάκης «Zορμπάς»).

Oι άνθρωποι υιοθετούμε άκριτα, ο,τιδήποτε μας δίνουν και μαθαίνουμε να πορευόμαστε με αυτό. Oι θρησκείες απαγορεύουν το γέλιο, με κανόνες και αφορισμούς, ενώ τον Mεσαίωνα έκαιγαν όποιους γελούσαν πολύ, γιατί πίστευαν πως το γέλιο «είναι του διαβόλου» (Oυμπέρτο Έκο «Το όνομα του ρόδου»). Όλοι γνωρίζουμε τον «σοφό λαό» που λέει «μη γελάς πολύ γιατί μπορεί να σου βγει σε κακό». Έτσι, όλα τα θετικά που συμβαίνουν στη ζωή μας, χρειάζεται να περιοριστούν, να μικρύνουν, να αδυνατίσουν. Γιατί κάπου εκεί έξω, δεσπόζει και παραμονεύει το κακό, να εμφανιστεί από τη γωνία και να μας το χαλάσει. Όσο περισσότερο γελάει κάποιος, τόσο προκαλεί την τύχη του, τόσο πρέπει να περιμένει αυτό το κακό να του συμβεί. Και όσο δεν του συμβαίνει, τόσο η αγωνία μέσα του μεγαλώνει.

Ίσως, πάλι, τα πράγματα να είναι πιο απλά: στους παλιούς πίνακες ζωγραφικής ένας καλλιτέχνης όφειλε να προστατέψει το μοντέλο του. Nα μην εμφανίσει στα μάτια των (πάντα έτοιμων για σχολιασμό) θεατών, τα βαθιά συναισθήματα της προσωπογραφίας του: τη συγκατάβαση, το φλερτ, τη μελαγχολία, την πλήξη, την ταλαιπωρία, την ευχαρίστηση, την ήπια αμηχανία –μια μεγάλη ποικιλία πιθανών αναγνώσεων που προσφέρει το χαμόγελο.

Kάποιοι πιστεύουν πως η στοματική υγιεινή ήταν ο λόγος που οι άνθρωποι δεν χαμογελούσαν αλλά εικονιζόντουσαν με κάποιο μειδίαμα, στην καλύτερη περίπτωση. O Nicholas Jeeves (καλλιτέχνης, συγγραφέας και λέκτορας στη Σχολή Καλών Τεχνών του πανεπιστημίου του Κέμπριτζ) έχει γράψει τα συμπεράσματά του για το θέμα αυτό. Kατ' αρχάς απορρίπτει την ιδέα ότι οι άνθρωποι της παλιάς εποχής αρνούνται να χαμογελούν λόγω της στοματικής τους υγιεινής. Μπορεί πολλές δεκαετίες παλαιότερα η οδοντιατρική να μην ήταν και η καλύτερη, αλλά αυτό δεν μείωνε την ομορφιά των ανθρώπων την εποχή εκείνη, ακριβώς επειδή η κακή οδοντοστοιχία ήταν πολύ συνηθισμένη.

Ο Jeeves γράφει ότι εκτός από το απλό γεγονός ότι ένα ωραίο χαμόγελο είναι δύσκολο να δημιουργηθεί και να συλληφθεί, είναι πολύ σημαντικό να λάβουμε υπόψη μας την αντίληψη που είχαν οι άνθρωποι για το χαμόγελο σε παλαιότερες εποχές. Παρόλο που σήμερα σκεφτόμαστε τα χαμόγελα ως ένδειξη της ευτυχίας, του χιούμορ και της ζεστασιάς, προφανώς οι άνθρωποι παλαιότερα απέδιδαν σε αυτά μια πολύ διαφορετική σημασία.

Από την ιστορική έρευνα αποκαλύπτεται ότι μέχρι το 17ο αιώνα, στην φλαμανδική ζωγραφική ήταν θεσμοθετημένο ότι οι μόνοι άνθρωποι που χαμογελούσαν πλατιά, στη ζωή και στην τέχνη, ήταν οι φτωχοί, οι έκφυλοι, οι μεθυσμένοι, οι αθώοι και οι άνθρωποι της διασκέδασης (βλ. έργα των Jan Steen, Franz Hals και Judith Leyster). Αν κάποιος ήθελε να θεωρηθεί μέλος της ανώτερης κοινωνικής τάξης και ένα πρόσωπο με «καλό» χαρακτήρα, δεν χαμογελούσε. Για τον λόγο αυτό, οι δημιουργοί πορτραίτων κρατούσαν μακριά τα χαμόγελα από τις εικόνες, γεγονός που εξηγεί γιατί δεν βλέπουμε διάσημες προσωπικότητες να χαμογελούν (το λεγόμενο open smile) στα επίσημα πορτραίτα τους.

Τα χαμόγελα θεωρούνταν ότι παραβίαζαν τα όρια της ευπρέπειας. Το 1703 ένας Γάλλος συγγραφέας είχε γράψει περιφρονητικά για «ανθρώπους που σηκώνουν το πάνω τους χείλος τόσο ψηλά, που… σχεδόν φαίνονται τα δόντια τους! Και όχι μόνο είναι αγενές», συνέχισε, «αλλά γιατί να το κάνουν; Αφού η Φύση μάς έδωσε χείλια για να τα κλείνουμε».

Όπως και παλαιότερα στους πίνακες-πορτραίτα, παράδοση την οποία κληρονόμησε η φωτογραφία, δύσκολα θα δει κανείς κάποιον με μειδίαμα στο πρόσωπο. Σε μια επιστολή του στην Sacramento Daily Union, ο συγγραφέας Mark Twain έγραφε: «Μια φωτογραφία είναι ένα πολύ σημαντικό ντοκουμέντο · δεν υπάρχει τίποτα πιο καταδικαστικό για να μείνει στην ιστορία από ένα ανόητο χαμόγελο ακινητοποιημένο για πάντα».

Πολλοί υποθέτουν πως εδώ υπάρχει κάτι άλλο, σημαντικότερο όλων: η τεχνολογία της φωτογραφίας δεν επέτρεπε στους ανθρώπους να χαμογελούν. Mέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, χρειαζόταν εξαιρετικά μακρά έκθεση για ένα φωτογραφικό πορτραίτο. Είναι λιγότερο δύσκολο να μείνει κανείς εντελώς ακίνητος για αρκετά λεπτά ανέκφραστος, παρά προσπαθώντας να κρατήσει ένα χαμόγελο.

Σήμερα ο καθένας από εμάς έχει μια φωτογραφική μηχανή και, κατά συνέπεια, έχει καταγραφεί σε εκατοντάδες, μερικές φορές χιλιάδες εικόνες. Tόσες πολλές φωτογραφίες έχουν πλέον συλλάβει το σύνολο του συναισθηματικού φάσματος, από την σκληρή επισημότητα μέχρι την ενθουσιώδη χαρά.

To παραπάνω άρθρο βασίζεται στο δοκίμιο του Nicholas Jeeves «The Serious and the Smirk: The Smile in Portraiture» (Oκτώβριος 2013). Tο δοκίμιο αυτό αντιγράφηκε ή ανασυντέθηκε στην πορεία σε αρκετές ελληνικές ιστοσελίδες, χωρίς να δοθούν τα credits στον Άγγλο συγγραφέα. Eμείς προχωρήσαμε περισσότερο: πήραμε στοιχεία από μια ιστορική μελέτη για το γέλιο (e-zine.gr), συμφωνίσαμε με ένα φιλοσοφικό σχόλιο (edwhellas.blogspot.gr) και χρησιμοποιήσαμε στοιχεία από ένα ενδιαφέρον άρθρο του Χαράλαμπου Πίσχου, από την εφημερίδα Tο Bήμα (29.08.2011).

Όλες οι φωτογραφίες παρουσιάζουν συγχωριανούς μας και μπορούμε να  πιστοποιήσουμε πως τους είχαμε δει να γελάνε αρκετές φορές, όλοι τους!