Έχουμε ασχοληθεί αρκετές φορές –και θα το ξανακάνουμε φυσικά– για τα ιδιαίτερα στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που βρίσκουμε στα παλαιότερα σπίτια του χωριού μας. Με αυτό το κείμενο θα αναφερθούμε στις περίεργες τρύπες που υπάρχουν στα κατώγια. Τρύπες, για να μπορούν οι χωριανοί να ακούν ό,τι λένε οι άλλοι, χωρίς να τους βλέπει κανείς...

Σήμερα, αν περπατήσετε μέσα στα δρομάκια του χωριού θα παρατηρήσετε κάποιες μικρές τρύπες στα κατώγια των σπιτιών. Κάποιοι, λένε ότι υπήρχαν για να μπαίνει φως στο σκοτεινό υπόγειο. Μαζί, όμως, με το φως έμπαινε και υγρασία που δεν βοήθαγε στην φύλαξη κάθε λογής προϊόντων, όπου αυτός ήταν και ο βασικός σκοπός της ύπαρξης του κατωγιού. Άλλοι, έλεγαν ότι ήταν για να μπορείς να δεις έξω. Μερικές όμως από αυτές τις τρύπες δεν βρίσκονται στο ύψος του κεφαλιού ώστε να βοηθούν σ' αυτό. Υπάρχει, ακόμα, και η θεωρία ότι ήταν για να αερίζεται η κέλα, αφού η «εναπόθεσις των σκουπιδιών, η διαμονή των χοίρων και των πουλερικών ανάπνεων μίαν φρικτήν δυσωδίαν». Καιροφύλλας, 1930, σ.189 Βέβαια αυτό δεν μπορεί να ισχύει γιατί η κέλα έβλεπε προς τον δρόμο σε αντίθεση με το κατώι που ήταν κλειστό...

Από τα αρχαιότατα χρόνια και ως τον Μεσαίωνα, η άμυνα μιας χώρας κατά των επιδρομέων ήταν, κυρίως, τα τείχη που την κύκλωναν. Τα τείχη χτίζονταν σπάνια από τους ίδιους τους ανθρώπους που διέμεναν μέσα από αυτά. Συνήθως οι αιχμάλωτοι από τις μάχες και οι σκλάβοι παλαιότερα φρόντιζαν γι' αυτό. Όμως, οι μηχανικοί (αρχιτέκτονες, θα λέγαμε σήμερα) ανήκαν απαραίτητα στο στενό περιβάλλον του άρχοντα της περιοχής. Ο μεγάλος αρχιτέκτων Καλλικράτης ήταν αυτός που κατασκεύασε τα Μακρά Τείχη του Πειραιά (461-455 π.Χ.) , τείχη που πρότεινε ο Περικλής επί των σχεδίων του ναυάρχου Θεμιστοκλή. Ο Αθηναίος Αριστόβουλος, γιος του Ξανθίππου, βοήθησε και αυτός στην οχυρωματική διάταξη των τειχών του Πειραιά, ενώ, άλλος γνωστός μηχανικός ήταν ο Λαύσακος, υπό από την εποπτεία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, και ο Ναρσής, που υπηρέτησε τον Λέων Σγουρό, άρχοντα του Ναυπλίου, στις αρχές του 13ου αιώνα. 

Το 1203 το βασίλειο του Σγουρού έφτανε από το Ναύπλιο και την Κόρινθο μέχρι την Αττική και την Βοιωτία. Τον επόμενο χρόνο, 1204, όταν οι Φράγκοι ξεκίνησαν την Δ' Σταυροφορία και κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη, ο Αλέξιος ο Γ' ζήτησε καταφύγιο στην Λάρισα και παραχώρησε στον Σγουρό την αδελφή του Ευδοκία ως σύζυγο, και τον τίτλο του Δεσπότη. Ο Σγουρός προσπάθησε να αντιμετωπίσει τους Φράγκους στις ιστορικές Θερμοπύλες, αλλά ο Ελληνικός πληθυσμός τον εγκατέλειψε μην αντέχοντας την τυραννική και βάναυση δεσποτεία του. 

Κατέφυγε με λίγους άνδρες στο φρούριο της Ακροκορίνθου, όπου και οχυρώθηκε. Το παρακάτω κείμενο –που βρίσκεται σε πολλά ιστολόγια– μας εξιστορεί την συνέχεια: «Όταν ο τελευταίος, κυνηγημένος από τους Φράγκους κλείστηκε στην Ακροκόρινθο, ο Ναρσής του πρότεινε ένα σχέδιο φρουρίου, που έγινε αμέσως δεκτό. Το χτίσιμό του κράτησε έναν ολόκληρο χρόνο κι όταν τελείωσε, αποδείχτηκε πράγματι πως ήταν απόρθητο. Στα τείχη του φρουρίου ο Ναρσής έκανε μια καινοτομία, εκπληκτική για την εποχή της. Σε ορισμένα σημεία τοποθέτησε μερικούς μυστικούς σωλήνες από κεραμόχωμα που, χωρίς να φαίνονται, έφταναν ως κάτω στα υπόγεια, τα οποία χρησίμευαν για φυλακές. Όταν κάποιος λοιπόν βρισκόταν πάνω στις επάλξεις του πύργου, από εκει ψηλά, μπορούσε να ακούσει μέσα από τους σωλήνες ό,τι λεγόταν από τους αιχμαλώτους που ήταν κλεισμένοι εκεί...»! Τα στοιχεία αυτά, που τα έλεγαν ωτία ( =αυτιά), αποτελούσαν τους «κοριούς» της εποχής. 

Για την ιστορία, οι Φράγκοι κατέλαβαν την Βοιωτία και την Αττική και μετά τη νικηφόρα μάχη των Κουντούρων, το 1205, κατευθύνθηκαν προς το Ναύπλιο και την Ακροκόρινθο. Ο Σγουρός έμεινε πολιορκημένος για πολλά χρόνια εξερχόμενος, όμως, τακτικά προκαλώντας μεγάλες ζημιές στους Φράγκους. Λέγεται πως το 1208, απελπισμένος από την κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Φράγκους, αυτοκτόνησε πέφτοντας έφιππος από τους βράχους της Ακροκορίνθου. Ένα χρόνο αργότερα (1209), η Ακροκόρινθος παραδόθηκε στους Φράγκους.

Όλοι οι ειδικοί γράφουν ότι το χωριό Βωλάξ είναι μεσαιωνικό ενώ, η απόστασή του από το παλιό Borgo, το Κάστρο της Τήνου, είναι κοντινή. Ο τρόπος με τον οποίο φτάχτηκε ο οικισμός είναι με βάση τα τεχνολογικά και τα αρχιτεκτονικά δεδομένα της εποχής και –κυρίως– την ανάγκη προστασίας από τις επικρατούσες επιδρομές πειρατών και αλλοθρήσκων. Στα σκοτεινά κατώγια είχαν κατασκευαστεί μικρές τρύπες (περίπου 20x20cm) ώστε να μπορούν οι διαμένοντες να ακούν τι συμβαίνει στα δρομάκια του χωριού και να φυλάγονται. Aν μάλιστα, το υπόγειο του σπιτιού, γειτνίαζε με τις κεντρικές αρτηρίες των δρομίσκων του χωριού, οι τρύπες αυτές, είχαν μακρόστενη διάσταση (8x30cm) ώστε να μπορεί να βλέπει κάποιος τι συμβαίνει εξωτερικά, θυμίζοντας τους βυζαντινούς πύργους...

Εξάλλου, μια ιστορία λέει ότι: «Ο Βύζας που έχτισε το Βυζάντιο, ανήγειρε και τείχη που είχαν μια αξιοθαύμαστη ιδιότητα. Αν κάποτε μια σάλπιγγα ή φωνή ανθρώπου ή ζώου ακουγόταν, αμέσως αυτός ο ήχος μεταβιβαζόταν στον επόμενο πύργο και ούτω καθ' εξής... Ο ένας από τους εφτά πύργους του Βυζαντίου ονομαζόταν Πύργος του Ηρακλή, στον οποίον ακούγονταν τα μυστικά των εχθρών, που ήταν έξω από τα τείχη, και τα μετέδιδε στους πολιορκούμενους!»

Σήμερα, αν περπατήσετε μέσα στα δρομάκια του χωριού θα παρατηρήσετε αυτές τις μικρές τρύπες στα κατώγια των σπιτιών, που πληροφορούσαν τους κατοίκους για οτιδήποτε συνέβαινε έξω από το σπίτι τους. Ή, άραγε, φτιάχτηκαν για άλλο λόγο;

Η Καραλή γράφει: «Όταν συναντάμε άνοιγμα πρόκειται συνήθως για τον μούτλα, ένα μακρόστενο άνοιγμα στη στενή πλευρά της ζώνης ύπνου/αποθήκευσης, που ξεκινά ακριβώς κάτω από τα στεγάδια. Στο έξω μέρος είναι μια απλή σχισμή στη λιθοδομή (που εύκολα μπορεί να κλείσει π.χ. με ένα πανί), μέσα όμως το πλάτος του αυξάνει αρκετά, έτσι ώστε –πέρα από την εξοικονόμηση υλικού– να διαχέεται το φως, αλλά και να μπορεί να μετατρέπεται σε πολεμίστρα και να διευκολύνει την άμυνα των έγκλειστων σε περίπτωση κινδύνου. Ταυτόχρονα ο μούτλας συνδέεται και με μια μικρή λεπτομέρεια, χαρακτηριστική για την ποιότητα της ζωής που με λιτά μέσα εξασφάλιζαν οι κάτοικοι των σπιτιών αυτών για το σπίτι τους: από τον μούτλα μπορούσες να έχεις μια σύντομα αλλά πολλή δυνατή ματιά στη συνήθως μαγευτική θέα του πελάγους που ξανοιγόταν μπροστά στο σπίτι». Μάχη Καραλή, Αγροτικές κατοικίες στην Τήνο - Η έννοια της οικολογίας και της οικονομίας στην κατοικία, (σελ. 203) στο βιβλίο Ministerium Historiae - Τιμή στον π. Μάρκο Φώσκολο, Τήνος 2017

Eτυμολογικά

Κατά τον Επαμ. Γεωργαντόπουλο (1889) "μούτλα" είναι η «θυρίς και πάσα επί του τοίχου θέσις ή κοίλωμα». Ο Σαβ. Απέργης (1993) σχολιάζει: «Απαντούν και οι τύποι "μούτλας", "μούτλο", "μούτλος" (ο) και στον πληθυντ. (οι) "μούτλοι". Έτσι, μούτλοι, λέγονται τα ανοίγματα –δύο συνήθως– τα οποία υπάρχουν στις αυλές των σπιτιών (των χωριών) και επιτρέπουν στο φως και στον αέρα να περνούν στο κατώι, το οποίο διαφορετικά θα ήταν εντελώς σκοτεινό και πολύ υγρό. Στο χωριό, οι παλαιότεροι, τα λένε μούτλα (τα).

»Ο καθηγητής Σπ. Μαρινάτος, εγνώριζε τη λέξη και υπεστήριζε ότι είναι αρχαία Ελληνική. Στην περίπτωση αυτή η λέξη πρέπει να είναι παραφθορά της "μύτιλος" ή "μίτυλος" (τονίζονται και παροξύτονα) που σημαίνει "κόγχη" (λατινικά, mitulus ή mutilus) "αγκών" και "πρόμοχθος" (στην Αρχιτεκτονική) και ως επίθετο "μυτίλος" = κολοβός. Προς αυτή την κατεύθυνση συνηγορεί και η σημασία που δίνει ο Απ. Μωραϊτης στην λέξη. Δεν αποκλείεται δε να είναι επίθετο (μύτιλος τοίχος = κολοβός τοίχος), τουλάχιστον στη σημασία που αποθησαυρίσαμε (φεγγίτες αυλής)».

Ο Μαυροδόν (2007) μιλώντας για τον όρο εθνοτικός θύλακας λέει: «[...] Προτιμώ, λοιπόν, τη λέξη εσοχή ή νησίδα. Θα μπορούσε, επίσης, να χρησιμοποιηθεί η λέξη κόγχη, όπως ήδη αναφέρθηκε, ή, ακόμη, και η λέξη φωλεά ή φωλιά (γαλ. niche, αγγλ. nest), ετυμολογικά, προέρχοναι από τη γαλλική λέξη nid και nicher που σημαίνουν φωλιά και φωλιάζω. Και οι γαλλικές λέξεις, με τη σειρά τους, προήλθαν από το λατινικό nidus. Πιθανολογείται ότι η συγκεκριμένη λατινική λέξη προέρχεται από το αρχ. μύτιλος ή μίτυλος = μύδι (Mytilus galloprovincialis). Ίσως και η Μυτιλήνη ή Μιτυλήνη προέρχεται από την ίδια ρίζα και το ρήμα μιστύλω = κατακόπτω (επειδή, ως νήσος, η Λέσβος φαίνεται αποκομμένη [κατ' επέκταση, κολοβή] από την απέναντι ακτή)».

 

Πηγή πληροφοριών υπήρξαν: fcb.pblogs.gr, el.wikipedia.org
Για την μεταφορά: mix_06.2015