Τουρίστρια στο χωριό με καλαθάκι του Aντώνη του Ντουντού (1978).

Περασμένα ξεχασμένα; Όχι, φυσικά. Επιτρέψτε μου να αναφερθώ στα διάφορα είδη καλαθοπλεκτικής που κατασκεύαζαν οι καλαθοπλέκτες του χωριού Βωλάξ, τα τελευταία 100 χρόνια, και που συνεχίζουν μέχρι τις μέρες μας.

Στο χωριό έφτιαχναν –και συνεχίζουν να φτιάχνουν– καλάθια με βέργες (ιτιάς, λυγαριάς) και καλάμια, μόνο οι άνδρες. Οι γυναίκες βοηθούσαν τους άντρες τους στο καθάρισμα των καλαμιών και έφτιαχναν κατασκευές με στάχυα σικάλεως (τα στάχυα της σίκαλης είναι πιο μακρυά από αυτά του κριθαριού) φυσερά, καλαθάκια ραψίματος, πανεράκια πολύχρωμα και άλλα για καθαρά δική τους χρήση. Αυτά σταμάτησαν γύρω στο 1980.

Αντιθέτως, οι άνδρες συνεχίζουν μέχρι σήμερα και μάλιστα, τώρα τελευταία, ορισμένοι χρησιμοπούν και, το εισαγόμενο από την Κίνα, ροτέν για κατασκευές πιο κομψές και λεπτοκαμωμένες. Οι παλαιοί καλαθοπλέκτες συνεχίζουν τον πατροπαράδοτο τρόπο φτιάχνοντας κατασκευές ιδίως για τις αγροτικές, τις οικιακές και τις αλιευτικές ανάγκες.

Στο χωριό υπάρχει σαφής διαφοροποίηση στις κατασκευές που οναμάζονται «καλάθια» και σε αυτές που καλούνται «πανέρια». Ας επισημάνω, εδώ, την διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στο καλάθι και το πανέρι:
Σύμφωνα με τους καλαθοπλέκτες του χωριού, καλάθι λένε την κατασκευή που φέρει χέρι ημικυκλικό στο επάνω μέρος της κατασκευής για να μπορεί κανείς να το κρατά. Διότι η χρήση του, ως επί το πλείστον, είναι για να μεταφέρεις προϊόντα από ένα μέρος σε άλλο και ιδίως από τους αγρούς. Πολλές φορές, μάλιστα, έχει ένσωματωμένο ένα καπάκι στο χέρι για να μην πέφτουν τα πράγματα από μέσα. Αντίθετα, το πανέρι (από το λατινικό panarium που σημαίνει κατασκευή για ψωμί) δεν έχει χέρι. Είναι μια κατασκευή για οικιακές ανάγκες, πιο φαρδύ στον πάτο και πιο χαμηλό στο ύψος από το καλάθι.

ΚΑΛΑΘΑΚΙ
Στην κατηγορία των καλαθιών υπάρχουν πολλές κατασκευές ανάλογα με την χρήση τους. Πηγαίνοντας από τις πιο μικρές προς τις πιο μεγάλες, έχουμε τις εξής ονομασίες:
Μωρο'διακό Η κατασκευή φέρει την ονομασία αυτή επειδή είναι το πιο μικρό στην κατηγορία του.
Τ' Καντηλιού ή Για το Καντήλ' Στο καλαθάκι του καντηλιού βάζανε μέσα ένα μπουκάλι λάδι για να πάνε να ανάψουν τα καντήλια στα ξωκλήσια.
Τ' Ρογιού Στο καλαθάκι αυτό βάζανε μέσα το ρογί (πήλινο δοχείο λαδιού μεσαίου μεγέθους) όταν πήγαιναν να αγοράσουν λάδι. Η διαφορά μεταξύ των δύο κατασκευών είναι ότι το μεν πρώτο ήταν πιο στενό και πιο ψηλό (για να μην παίζει το μπουκάλι), ενώ το δεύτερο, πιο χαμηλό και πιο φαρδύ (να να χωράει το ρογί).

ΚΑΛΑΘΙ
Όπως έχουμε τριών ειδών καλαθάκια, έχουμε και τριών ειδών καλάθια.
Ψαράδικο Είναι αρκετά φαρδύ και όχι πολύ ψηλό, γύρω στα 22-24 εκ ύψος. Πολλές φορές έχει καπάκι. Το καλάθι αυτό έχει διάμετρο στον πάτο γύρω στα 20-22 εκ. και ύψος 27 εκ. Συχνά του βάζουν πλουμιά (φαρδιές λωρίδες καλαμιού) στα πλαϊνά, που είναι πάντα πλεγμένα με καλαμόζιρες (λεπτές λωρίδες σχισμένου καλαμιού).
Χερ'κάλαθο Είναι το μεγαλύτερο και πιο στερεό καλάθι. Το χεροκάλαθο το φτιάχνουν κατόπιν παραγγελίας για τους αγρότες. Έχει πάτο περίπου 25 εκ. και ύψος 30 – 35 εκ. 
Τέλος κάπου-κάπου έφτιαχναν και ένα άλλο καλάθι: 
Περιστερ'κάλαθο Το περιστεροκάλαθο (δεν κατασκευάζεται πλέον) είχε το σχήμα μιας πολύ μικρής νταμιτζάνας. Ο πάτος είχε διάμετρο γύρω στα 30 εκ. και μετά τη μέση, στένευε αφήνοντας χώρο ίσα-ίσα να περνάνε τα περιστέρια. Βέβαια είχε και καπάκι από πάνω για μη μπορούν να φύγουν.

ΠΑΝΕΡΙ 
Όσο για τα πανέρια κι αυτά έχουν διαβαθμίσεις:
Πανεράκ' Το πανεράκι έχει διάμετρο στον πάτο 20- 23 εκ. και ύψος μεταξύ 12 και 15 εκ. για να σερβίρεται το ψωμί ή τα γλυκίσματα στο τραπέζι.
Πανέρ' Το πανέρι είναι λίγο πιο μεγάλο. Σ’ αυτό βάζουν μέσα ζαρζαβατικά ή φρούτα ώστε να αερίζονται και να μη σαπίζουν.
Πινακοτή Σ’ αυτό το είδος πανεριού έβαζαν μέσα το ψωμί για να φουσκώσει και να το πάνε –την τελευταία στιγμή– στο φούρνο για να το ψήσουν. Αυτές ήταν οι μικρές κατασκευές. 

ΑΛΙΕΥΤΙΚΑ ΠΑΝΕΡΙΑ 
Όμως οι Βωλακίτες φτιάχνουν επίσης μεγαλύτερα πανέρια για τους ψαράδες.
Παραγάδ' Το πανέρι- παραγάδι έχει πάτο περίπου 40 εκ. και ύψος γύρω στα 25 εκ. Στα χείλη του οι ψαράδες βάζουν φελό, πάνω στον οποίο μπήγουν τα αγγίστριά τους.
Ξεψαρίδα Η ξεψαρίδα είναι ένα λίγο πιο μικρό πανέρι και αρκετά πιο χαμηλό. Έχει ύψος γύρω στα 12 εκ. Σ’ αυτό οι ψαράδες βάζουν τα μεγαλύτερα ψάρια και τα πουλάνε ξεχωριστά. Μερικές φορές η ξεψαρίδα έχει δυο χερούλια το ένα απέναντι από το άλλο.

ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ
Εκτός από τα καλάθια και τα πανέρια, όπου επικρατεί η λευκή ιτιά (αποφλοιομένη) ή η ιτιά στο χρώμα της ή και οι δυο μαζί, οι Βωλακίτες φτιάχνουν και μεγαλύτερες κατασκευές όπου χρησιμοποιούν περισσότερο τη λυγαριά, η οποία είναι πιο ανθεκτική. Τέτοιες κατασκευές είναι τα κοφίνια, οι κόφες και ο χαλικολόγος. Στα κοφίνια επίσης υπάρχουν διαβαθμίσεις:
Κοφινάκ' ή Μπουγαδ'κοφινάκ' Σ’αυτό οι γυναίκες έβαζαν μέσα τα ρούχα για την μπουγάδα. Είχε πάτο γύρω στα 30 εκ. και ύψος 38-40 εκ.
Κοφινάκ' με Δυό Χερούλια και ζωνάρι στη μέση πλεγμένο με βέργες. Αυτό είναι πιο ανθεκτικό και πιο βαρύ από το άλλο και χρησιμεύει για την μεταφορά οπωροκηπευτικών.
Κοφίν' είναι αρκετά πιο μεγάλο έχει πάτο 32-35 εκ. και ύψος 60 -65 εκ. Τα κοφίνια τα έφτιαχναν και τα πούλαγαν δυο-δυο για να έχει αντίβαρο το ζώο που τα μετέφερε. Όμως για να μπορέσει ένας καλαθοπλέκτης να πλέξει δυο κοφίνια σε μια μέρα είχε βάλει στο νερό τις λυγαριές τρεις εβδομάδες πριν και είχε σκίσει τα καλάμια από πριν. Έτσι άρχιζε το πλέξιμο πρωί- πρωί για να τελειώσει το βράδυ. Τα κοφίνια χρησίμευαν κυρίως για την μεταφορά των σταφυλιών στον τρύγο και τα χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα. Τα βωλακίτικα κοφίνια δεν έχουν χερούλια όπως, για παράδειγμα, τα κρητικά. Έχουν όμως ένα φαρδύ ζωνάρι από βέργες στη μέση για να αντέχει η κατασκευή στο φόρτωμα επάνω στο μουλάρι. Επίσης κατασκευάζουν ένα άλλο είδος κοφινιού για να βάζει μέσα ο φούρναρης τα ψωμιά, όταν τα βγάζει από τον φούρνο για να τα πάει στα ράφια του. Όμως αυτό το κοφίνι μοιάζει περισσότερο με μια μικρή κόφα που έχει διάμετρο στον πάτο 40-45 εκ. και ύψος 50-55 εκ. 
Κόφα Η κόφα είναι η μεγαλύτερη κατασκευή στην καλαθοπλεκτική. Έχει διάμετρο στον πάτο γύρω στα 60 εκ. και ύψος 80 εκ. και άνω. Η κόφα χρησίμευε για την μεταφορά των άχυρων από το αλώνι στον αχυρώνα.
Χαλικολόγος Ο χαλικολόγος είναι η μόνη κατασκευή που οι Βωλακίτες δεν χρησιμοποιούν το καλάμι για την κατασκευή της, παρά μόνο τη λυγαριά. Κι αυτό, γιατί χρησίμευε, όπως το λέει η ονομασία του, για την μεταφορά χαλικιών ή πετρών και έπρεπε να είναι πολύ ανθεκτικός. Ο πάτος του έχει διάμετρο 30-33 εκ. και το ύψος του είναι γύρω στα 50 εκ. Συνήθως έχει δυο χερούλια το ένα απέναντι από το άλλο, για να μεταφέρεται με ένα σχοινάκι στον ώμο. Ήταν από τις κατασκευές που κόστιζαν ακριβά [σσ. Στο Libro per Ordine –ένα βιβλίο οικονομικών καταγραφών της εκκλησίας της Βωλάξ– μαθαίνουμε ότι ο χαλικολόγος κόστιζε 1 δραχμή και 85 λεπτά το 1877 (AKT, LPO, φυλ. 70)].

ΝΤΥΣΙΜΟ ΜΠΟΥΚΑΛΙΩΝ 
Τέλος, εκτός από αυτές τις κατασκευές, οι Βωλακίτες ντύνουν γαλόνια και νταμιτζάνες ώστε να προστατεύεται τα γυαλί τους να μη σπάσει.
Νταμιτζάνα Η νταμιτζάνα είναι η πιο δύσκολη κατασκευή για ένα καλαθοπλέκτη, γιατί είναι αναγκασμένος να ακολουθεί το σχήμα της λυγίζοντας μαζί πολλές χοντρές βέργες λυγαριάς. Μέχρι την μέση, η κατασκευή της, μοιάζει με ένα κοφινάκι με δυο χερούλια, αλλά μετά ανεβαίνοντας προς το στόμιο το πλέκει μόνο με βέργες, γιατί οι καλαμόζιρες θα έσπαγαν ερχόμενες κοντά η μια στην άλλη. Το μέγεθος ασφαλώς είναι ανάλογο με την νταμιτζάνα.
Γαλόν' Το γαλόνι (ένα μεγάλο μπουκάλι περίπου 6 λίτρων) πλέκεται πολύ πιο εύκολα από την νταμιτζάνα. Οι καλαθοπλέτες της Βωλάξ του βάζουν ένα μικρό χερούλι στο σημείο που στενεύει ο λαιμός του γαλονιού. 

Αυτές ήταν όλα τα είδη καλαθοπλεκτικής των κατοίκων του χωριού κατά τον τελευταίο αιώνα. Βέβαια, σήμερα τα πράγματα έχουν κάπως αλλάξει. Το χωριό, από τα πιο τουριστικά όλου του νησιού, οδηγεί τους καλαθοπλέκτες να φτιάχνουν και μικρότερες κατασκευές ειδικά για τους τουρίστες όπως: τα σουβέρ, τα σουπλά, ντύσιμο μικρών μπουκαλιών 250-330 cl. Μάλιστα τα μπουκαλάκια αυτά τα γεμίζουν και προσφέρουν δικό τους ρακί.

Αν έρθετε στο χωριό Βωλάξ, στην Τήνο, δοκιμάστε το τοπικό ρακί και αγοράστε για ενθύμιο κάποια κατασκευή καλαθοπλεκτικής: Θα διαπιστώσετε και σεις οι ίδιοι, πόσο ανθεκτικές και πόσο καλοφτιαγμένες είναι οι μοναδικές βωλακίτικες καλαθοπλεκτικές κατασκευές.

Για την μεταφορά: dvidos, 7_2015