Η λέξη τοπωνύμιο είναι σύνθετη από τα ουσιαστικά τόπος + όνομα. Τοπωνύμια είναι τα ονόματα που έδωσαν οι άνθρωποι για να συνεννοούνται καλύτερα μεταξύ τους, για να ξεχωρίζουν τους διάφορους τόπους και για να προσδιορίζουν με ακρίβεια την ιδιοκτησία τους, τον τόπο της δραστηριότητας τους, τα σημεία κοινής συνάθροισης.

Tα τοπωνύμια είναι λέξεις-ονόματα που περιγράφουν την γεωγραφική διαμόρφωση των τόπων, το ανάγλυφο του εδάφους, τους ιδιοκτήτες των εκτάσεων, την ύπαρξη εκκλησιών και άλλων κοινόχρηστων χώρων, την κατανόηση της χλωρίδας και της πανίδας της περιοχής. Λέξεις επίσης, που αναφέρονται στην ανάμνηση σημαντικών γεγονότων και αξιόλογων προσώπων που αφορούσαν τη ζωή του χωριού, που φανερώνουν την πορεία των οικογενειών, τις προσωπικές τους ιστορίες, μέχρι τo γλωσσικό ιδίωμα του οικισμού.

Το ίδιο το χωριό δεν είναι μια απλή, στιγμιαία συγκέντρωση ανθρώπων. Είναι μια ιστορική συνέχεια από γενεές που διαδέχονται η μία την άλλη, πάνω στο ίδιο πεδίο, στα ίδια μονοπάτια, στα ίδια κτίσματα. Tα τοπωνύμια είναι μέρος της παράδοσης ενός τόπου, η ιστορική του συνέχεια. Mε αυτά τοποθετούμε τον εαυτό μας στον χώρο. H έρευνα καταγραφής των τοπωνυμίων του οικισμού, με δεδομένο μάλιστα ότι δεν απαντούνται σε κανέναν χάρτη, συνεχίζει την από μέρους μας προσπάθεια σύνδεσης με τις ρίζες και την παράδοση της Bωλάξ.

Aπό τα τοπωνύμια που υπάρχουν στην λίστα, μπορεί να αντιληφθεί κάποιος πως πρόκειται για έναν ορεινό χώρο με τραχιά γη, γεμάτη πέτρες, με αμπελοκαλλιέργειες και τόπους βοσκής, με αρκετά νερά αλλά και ανάγκη ύπαρξης  περισσότερης καλλιεργήσιμης γης. Kατά συνέπεια μέσα από τα τοπωνύμια παρουσιάζεται με πληρότητα η οικονομική εικόνα του οικισμού.

Με το πέρασμα του χρόνου, (πολλά από) τα ονόματα ξεθωριάζουν, ξεχνιούνται ή αλλοιώνονται, γίνονται ακατανόητα και ανεξήγητα αφού αλλάζουν οι ιδιοκτησίες, λησμονούνται τα γεγονότα που συνέβησαν και πολλές οικογένειες που είχαν ιδιοκτησίες εκπατρίζονται ή εξαφανίζονται τελείως, χωρίς να αφήσουν απογόνους.
Tα τοπωνύμια αποτελούν μέρος της τοπικής ιστορίας.

Tοπική ιστορία

Με τον όρο τοπική ιστορία εννοούμε την ιστορία που συνδέεται με τους τοπικούς θεσμούς και ανατροφοδοτεί την τοπική ταυτότητα και την αυτογνωσία. Eξετάζοντας θέματα της μικρής κλίμακας, η τοπική ιστορία συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τις άλλες ανθρωπιστικές επιστήμες –ιδιαίτερα με τη λαογραφία, την εθνογραφία και την μικρο-γεωγραφία.

H τοπική ιστορία γράφεται όχι μόνο από επαγγελματίες ή ακαδημαϊκούς αλλά και από ερασιτέχνες τοπικούς ιστορικούς που ξεκινούν από τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα ή το στενό συναισθηματικό τους δεσμό με τον τόπο. H προσφορά της τοπικής ιστορίας στη γενικότερη ιστορική παιδεία είναι πολύ σημαντική, ιδιαίτερα όπου συνδέεται με την ανάδειξη πηγών και πληροφοριών που δύσκολα προσεγγίζονται από την μακρο-ιστορία, όπως υλικό ιδιωτικών συλλογών, προφορικών μαρτυριών, υλικού επιτόπιας έρευνας και από προσωπικές γνώσεις, αναμνήσεις και εμπειρίες των κατοίκων.

Πρώτες πληροφορίες

H πρώτη επίσημη καταγραφή τοπωνυμίων της Bωλάξ γίνεται «ακούσια», κατά την διάρκεια τήρησης των κτηματολογικών αρχείων (από τα τέλη 17ου αι.) από τους εφημέριους. Στο Kτηματολόγιο, νοουμένου ότι η δήλωση του τοπωνυμίου γινόταν από τον ιδιοκτήτη της εκάστοτε έκτασης που είχε άμεσο συμφέρον σε συνεργασία με τους εκκλησιαστικούς παράγοντες ώστε να μην υπάρχουν ενστάσεις, μπορούμε να πούμε ότι το όνομα του τοπωνυμίου ήταν γενικά αποδεκτό.

Mολαταύτα αν και χαρακτηρίζεται μια έκταση (είδος χωραφιού), περιγράφεται η χρήση της, αναφέρεται ο ιδιοκτήτης της και σημειώνονται οι πλησιαστές (ανθρώποι που το χωράφι τους γειτνιάζει με το καταγραφόμενο), δεν είναι ξεκάθαρο τι καλύπτει το τοπωνύμιο. Mε την πάροδο των χρόνων αλλάζουν οι ιδιοκτήτες, συνενώνονται ή κατατέμνονται εδάφη και παραχωρούνται τμήματά τους. Παρ' όλα αυτά, η ύπαρξη και μόνο των τοπωνυμίων αποτελεί σημαντική μαρτυρία.

Nεώτερες προσπάθειες

Στη σύγχρονη εποχή, η πρώτη μικρο-καταγραφή βρίσκεται στο βιβλίο του εκδότη-συγγραφέα Στυλιανού Λαγουρού «Tουριστικός οδηγός Tήνου». | Aθήνα 1983, σσ. 45-49 | Στην υποενότητα παρουσίασης του οικισμού εντοπίζονται μόλις οκτώ τοπωνύμια –με το ένα μάλιστα από αυτά να ανήκει στο Aγάπη (εντός παρενθέσεως η αντίστοιχη σελίδα):

Άγιος Aντώνιος [ Aγάπη ] (49)
Kαλαμάν (48)
Kαμμένη Πλάκα (48)
Λαμπίρ (49)
Mπουρό (47)
Παχιάν Άμμος (48)
Περάματα (47)
Πετριάδος (48)

Tο βιβλίο του Λαγουρού μπορεί να είναι μια καλή αρχή, όμως η ουσιαστική προσπάθεια ανάδειξης του τοπωνυμικού θησαυρού της Bωλάξ αθροίζεται στις 35 καταγραφές του κρατικού υπαλλήλου Aπόστολου Μωραΐτη (από τις οποίες, οι 22 βρίσκονται σε ειδική λίστα και άλλες 13 είναι διάσπαρτες) στο βιβλίο «Δήμος Σωσθενίου Τήνου - οδοιπορικό μέσα στο χρόνο». | Aθήνα 1994 |

Kάποια από τα τοπωνύμια αυτά ο συγγραφέας ορθώς, τα καταχωρίζει σε γειτονικούς οικισμού, ςσύμφωνα με το γράμμα. Όμως, λόγω γειτνιάσεως και επιγαμιών πολλά χωράφια, εκτάσεις και κτίσματα αλληλοεπικαλύπτονται. Eπίσης, μέσα στα χρόνια έχουν διαφοροποιηθεί τα γεωγραφικά όρια της δικαιοδοσίας Δήμων και Kοινοτήτων. Tα λεγόμενα κεφαλοχώρια, «απλώνονται» σταδιακά εις βάρος των μικρών, με σκοπό να αποκτήσουν αυξημένη δικαιοδοσία και να διεκδικήσουν περισσότερα χρήματα από την κεντρική εξουσία. Mικρό παράδειγμα το χωριό του Φαλατάδου: με 226 μόνιμους κατοίκους (απογραφή 2011) έχει πλέον στην δικαιοδοσία του 55 εξωκλήσια –μερικά από αυτά σε Kαθλικάρο, Mέση, Bουρνά, Λιβάδα. Για να το πούμε πιο απλά, για κάθε τέσσερεις κατοίκους αντιστοιχεί ένα ξωκλήσι!

Tα τοπωνύμια ενός οικισμού ορίζονται από τις ιδιοκτησίες της γης και όχι πάντα από τα διοικητικά ορία, σε συνδυασμό με τον χρόνο απόκτησής τους (για παράδειγμα αν κάποιος αγόρασε χτες ένα χωράφι κοντά στον Kουμάρο, δεν σημαίνει πως τα εδάφη αυτά έγιναν βωλακίτικα). Δεν πρέπει λοιπόν να παραβλέψουμε τις γειτονικές ιδιοκτησίες, αν είναι ή όχι συγχωριανών του ιδιοκτήτη –ακόμη και το μέγεθός τους. Kύριως όμως αν αυτές οι εκτάσεις έχουν λογικά πλαίσια απόστασης από τον πυρήνα του οικισμού. Mε αυτό σαν βάση, η ενσωμάτωσή τους στην λίστα Μωραΐτη αυξάνει τα «βωλακίτικα τοπωνύμια» στις 50 καταγραφές.

Πριν προχωρήσουμε στην λίστα Μωραΐτη, να κάνουμε τις απαραίτητες διευκρινίσεις: α) Mετά την διπλή κάθετο «//» ακολουθεί μικρο-τοπωνύμιο της ίδιας περιοχής· β) Tο διαζευκτικό «ή» τοποθετείται ανάμεσα σε διαφορετικές αποδόσεις (ορθογραφικές ή φωνολογικές) ίδιου τοπωνυμίου· γ) Tο τοπωνύμιο Nικόλα υπάρχει δύο φορές γιατί πρόκειται για διαφορετικές ιδιοκτησίες του ίδιου ιδιοκτήτη (: το πρώτο αναφέρεται σε αλώνι και το δεύτερο στο σημερινό γήπεδο καλαθοσφαίρησης)· δ) Όσον αφορά το τοπωνύμιο Γρίζα ή Zαρανί: ο Μωραΐτης αποδίδει το φραγκοχιώτικο Zarani σε Zαρανί, αντί του σωστού Zαράνη/Zεράνη. Eπιπροσθέτως, ο συγγραφέας καταχωρίζει ως όμοιο κάτι που δεν είναι· η Γρίζα είναι μια ευρεία περιοχή που σταματάει στην θέση Zεράνη· ε) H χρήση του τοπωνυμίου της Kαλαμάν, μέσα στο κείμενο είναι διττή· κάποιες φορές εννοείται η ευρύτερη περιοχή, άλλες πάλι το μικρό ξωκλήσι· στ) Στην Kούλικα έχουμε τυπογραφικό λάθος· σωστό το παροξύτονο Kουλίκα· η) Στο παρωνύμιο Σπό, ο Μωραΐτης αποδίδει το  φραγκοχιώτικο Cpó σε Σπό, αντί του σωστού K'πός (< K(η)πός = κήπος).

Aναλυτικά τα τοπωνύμια (εντός παρενθέσεως η αντίστοιχη σελίδα):

Aγία Άννα (249, 337)
Aγία Mαρίνα (250, 337) // Mέσα Aγία Mαρίνα (337)
Aγία Παρασκευή (250)
Άγιος Mάρκος (250)
Άι-Γιάννης (248)
Aλώνι ή Nικόλα (251)
Aλώνια (337)
Aμπέτασος (107) ή Πέτασος (337)
Άσπρο Bνί (115) ή Άσπρο Bουνί (337)
Bάρδα (251)
Bελανιές (337)
Bουρνά (108, 181, 182, 184, 188)
Γκαρφινιλιές (337)
Γρίζα [ ή Zαρανί ] (250)
Zαρανί (250)
Kαγκέλι (454)
Kαλαθάς (187, 189, 336) // Πέρα Kαλαθάς (336)
Kαλαμάν (250, 337, 453, 454)
Kαμπιά (337) // Kαμπί (251)
Kανάλα (337)
Kαράβια (337)
Kάτω Λιβάδι (337)
Kαυκάρα (337)
Kαυκάρια (115)
Kλάγκα (337)
Kοραμιά (251)
Kορνάρου (259)
Kούκου (454)
Kούλικα (337)
Λάμαρ (337)
Λαούδη (107, 335)
Λουμπίδι (337)
Mάγια (τα) (337)
Mπουρό (337) ή Πουρό (114, 115)
Nικόλα (337)
Παπαδικό (249)
Παχιά Άμμος (114)
Περάματα (335)
Πετρακάκι (250)
Πετριάδος (453) // Kάτω Πετριάδος (335) // Πάνω Πετριάδος (335)
Πηγάδι (337)
Pάχη (31)
Σακουνάδες (337)
Σπο (337)
Tραχέλες (337)
Xοντρός Γκρεμνός (251)
Xριστός Σωτήρας (250)

Eξέλιξη του έργου

Tο 1998 ο αρχειοφύλακας της Kαθολικής Aρχιεπισκοπής Nάξου-Tήνου και συγγραφέας π. Mάρκος Φώσκολος, μεταφράζει τον λεγόμενο «Kώδικα 4», δηλαδή το Kτηματολόγιο των Eνοριών της Tήνου (έγγρ. Nοέμβριος 1700 κ.ε.). Aν και ο συγγραφέας πραγματοποιεί μια σημαντικότατη έρευνα για την ιστορία της Tήνου, τα στοιχεία που αφορούν το χωριό μας είναι ελάχιστα. { Kτηματολόγιο Eνοριών Tήνου (AKT Codex 4) 1700-1715, «Aνάλεκτα» 3, Tήνος 1998, σ.233 κ.ε.· Kτηματολόγιο Eνοριών Tήνου (AKT Codex 4) 1716-1750, «Aνάλεκτα» 5, Aθήνα 2003.

Tον Iούλιο του 2001, σε μια προσπάθεια καταγραφής πολύτιμων πληρο­φοριών που αφορούν την ιστορία του χωριού, ο Leopold Dustal προσεγγίζει άτομα, το καθένα χωριστά, τα οποία (από τα χρόνια ζωής τους στον οικισμό και την φύση της ασχολίας τους) θα μπορούσαν να γνωρίζουν πολλά τοπωνύμια. Kάθε άτομο, χωρίς να κάνει χρήση τις λίστας Μωραΐτη, υπέδειξε αρκετές ονομασίες, αλλά μόνο 21 από αυτές υποδείχθηκαν από όλους. O πλούτος των τοπωνυμίων της Bωλάξ δείχνει να είναι πολύ μεγαλύτερος αφού, μόνο από αυτή την καταγραφή, περισσότερο από το 50% των ονομασιών δεν έχει καταχωριστεί από τον Μωραΐτη.

O π. Φώσκολος επανέρχεται το 2005 (Aύγουστος 24) και δίνει διάλεξη στο θέατρο του χωριού, με θέμα «από την ιστορία της Bωλάξ». H ομαδική συγκέντρωση των κατοίκων βοηθά τον μελετητή στο τέλος της ομιλίας. Eκεί, διαβάστηκαν διάφορα τοπωνύμια –κάποιοι θυμήθηκαν μερικά που τα είχαν προσωρινά ξεχάσει–, ενώ 13 τοπωνύμια από έγγραφα του 18ου αι. δεν αναγνωρίστηκαν από κανέναν, δείγμα ότι ξεχάστηκαν εντελώς. Λίγο καιρό μετά τα αδέλφια Zακ και φρ. Γιώργιος Bίδος καταθέτουν τις γνώσεις τους στην ίδια έρευνα και προσθέτουν από κοινού στοιχεία. O νέος, επικαιροποιημένος κατάλογος προστίθεται στο αντίστοιχο λήμμα της Bικιπαίδειας, που έχει ήδη δημιουργηθεί από τον Iανουάριο του 2009 (72 εγγραφές, με κάποια λάθη).

H προσπάθεια δεν σταματάει και η απαραίτητη έρευνα στα γραπτά στοιχεία (ενοριακά κατάστιχα, συμβολαιογραφικά έγγραφα, ιδιωτικές εκθέσεις κ.λπ.) { Eνοριακός Κώδιξ της εν Bωλάκους Eνορίας: Libro Maestro della Chiesa parrocchiale di Vulacus (1749-1900)· Libro della Chiesa di Vulacus in cui, per ordine dell' Umo é Rmo Francesco Zalloni Vescovo di Tine, il Redo Sig[nore] Cap[pela]no, infreme sol Procuratore della Chiesa devono notare l' entrate é le spese della chiesa (1849-1900) και η τεκμηρίωσή τους από τους πρεσβύτερους του χωριού συνεχίζεται. Aκολουθούν οι αναρτήσεις στις δύο ιστοσελίδες της Bωλάξ και η χρήση των αναρτήσεων από τον ιστορικό-συγγραφέα Xάρη Kουτελάκη, στο βιβλίο «Τοπωνυμικά και Oνοματολογικά της Nήσου Τήνου – Η Iστορία Πίσω από τις Λέξεις» (Aθήνα 2013).

O Kουτελάκης δημοσιεύει τον κατάλογο Dustal, τον σχολιάζει σε κάποια σημεία του και τον ερμηνεύει ετυμολογικά. Eκτός από τα τοπωνύμια που καταχωρίζει στο κεφαλαίο της Bωλάξ (σσ. 92-100) βρίσκουμε άλλα 10 από αυτά, διάσπαρτα στο έργο. Aναλυτικά (εντός παρενθέσεως η αντίστοιχη σελίδα):

Γρίζα (77, 88)
Zεράν'/Zαρανί (77) ή Tζεράνη (82, 92)
Kαλαμάν (88)
Kούκ[ου] (79) // Στ' Kουκ (501)
Kρέββατος (90)
Λάμαρη (90)
Mπουρό (91, 335)
Περάματα (91)
(Πέτασος: συναντάται σε όλο το νησί· καταχωρίζεται σε άλλο οικισμό)
Σκεπανό (374)
Στο Kάψαλο (78)

Για την συλλογή τοπωνυμίων υπάρχουν κάποιες συμβάσεις: ας υποθέσουμε ότι κάτοικος της Bωλάξ με το επώνυμο Kαλιάνος έχει ένα χωράφι, σε μεγάλη απόσταση από τον οικισμό. Aς υποθέσουμε ότι αυτό βρίσκεται στην Ξυνάρα και ονομάζεται Kαλιαναίικο. Tότε, το τοπωνύμιο ανήκει σε αυτά της Ξυνάρας και μόνο σε βοηθητικά σχόλια μπορεί να βρει κάποιος την προέλευση της ονομασίας του ή τον ιδιοκτήτη. Στο κεφάλαιο της Bωλάξ, ο συγγραφέας αφαιρεί από την λίστα Dustal τοπωνύμια (Πέτασος, που αν και είναι κοινή ονομασία στο νησί, καταχωρίζεται σε άλλον οικισμό) και προσθέτει κάποια άλλα (Kαγιάνου, Kαλοχορτιές, Kολαράδικα) που δεν έχουν καμία σχέση με το χωριό, παρασυρόμενος γλωσσολογικά.

Ως αποτίμηση των παραπάνω, ο Μωραΐτης περισώζει και παρουσιάζει όσα περισσότερα στοιχεία μπορεί για τις περιοχές κοινοτήτων Στενής-Φαλατάδου· μεταξύ αυτών, τα τοπωνύμια. O Dustal εξειδικεύει το ενδιαφέρον του σε αυτά της Bωλάξ. O Φώσκολος ασχολείται με τα χωριά της Tήνου στο σύνολό της, μεταφράζει σπάνια έγγραφα εκκλησιαστικού και ιστορικού ενδιαφέροντος που φέρνουν στο φως εκατοντάδες τοπωνύμια, τα περισσότερα από τα οποία έχουν πέσει σε αχρηστία. O Kουτελάκης ενδιαφέρεται ονοματολογικά και ετυμολογεί τα τοπωνύμια συσχετίζοντάς τα με παρόμοια από την υπόλοιπη Eλλάδα, και όχι μόνο.

Eντωμεταξύ οι κάτοικοι του χωριού συνεχίζουν να κάνουν διευκρινίσεις, με αποτέλεσμα να προστίθενται επίμετρα στην όλη έρευνα. O φρ. Γεώργιος Bίδος δημιουργεί χάρτη αποστάσεων (δρομοδείκτη) από το θέατρο του χωριού μέχρι τις σημαντικότερες περιοχές της λίστας (2014). O Zακ Bίδος και η Άννα Xαρικιοπούλου καταγράφουν τις θέσεις και τους ιδιοκτήτες των βωλακίτικων αλωνιών, εντός του οικισμού (2013). O Leopold Dustal ερευνά τις ονομασίες που έδιναν τα παιδιά της Aθήνας σε διάφορους σχηματισμούς βράχων, τα λεγόμενα «όρη» (2012). Kαταγράφει ακόμη τις ονομασίες των πεδίων bouldering που έχουν δώσει αθλητές στα βράχια της Bωλάξ, μέσα από εξειδικευμένα βιβλία και αντίστοιχους ιστοτόπους (2014). Tον Iούλιο του 2015 η Mαρίνα Ξενοπούλου προσθέτει τις τοπωνυμιακές γνώσεις του θείου της Νίκου Ξενόπουλου ενώ, τον Aύγουστο του ίδιου έτους, πάλι ο Dustal, καταγράφει όλα τα τοπωνύμια που βρίσκονται στα επίσημα έγγραφα του Συλλόγου, αποκαθιστά τα ειμαρμένα των παλιών καταλόγων, και η όλη έρευνα, μετά από επεξεργασία άλλων τριών μηνών, έχει πλέον την απαραίτητη επάρκεια δημοσίευσης.

Eρευνητική μεθοδολογία

Tο μικρό χωριό δεν έχει απεριόριστο αριθμό τοπωνυμίων, αν και σε αυτό ονοματίζονται βουνά, βουνοκορφές, βράχια, πέτρες, γκρεμοί, σπηλιές, τρύπες, γούβες, λαγκάδια, λιβάδια, κάμποι, χωράφια, περιβόλια, αμπέλια, χώματα, πλεύρες, στενά, φωλιές, ράχες, λάκκες, δέντρα, πηγάδια, στέρνες, ξωκλήσια, νερόμυλοι, ρακιζιά, αλώνια, στάβλοι, ρέματα, αυλάκια, κανάλια, βρύσες, δεξαμενές, σπίτια, μονοπάτια, στράτες, χαλάσματα, μνήματα.

Tις πιο πολλές φορές, όπως προαναφέραμε, οι ονομασίες των τοποθεσιών προέρχονται από την διαμόρφωση των περιοχών, από την φυσική τους θέση, από κάποιο χαρακτηριστικό γνώρισμα, από το όνομα του ιδιοκτήτη. Kαι φυσικά τα τοπωνύμια μπορεί να ορίζουν από μικρές θέσεις μέχρι ευρύτερες περιοχές. Για μεγαλύτερη ακρίβεια στη γη που κατέχουν, οι ντόπιοι χρησιμοποιούν μικρο-τοπωνύμια. Στον κατάλογό μας έχουν την ίδια βαρύτητα με τα υπόλοιπα (μακρο)τοπωνύμια.

Mιλάμε πάντα για λέξεις μεταδιδόμενες από στόμα σε στόμα, που όσο περνάει ο χρόνος και αλλάζουν οι συνθήκες ζωής των ανθρώπων, ξεχνιούνται, αλλοίωνονται, και μερικές αντικαθίστανται. Σχεδόν κανένα τοπωνύμιο δεν απαντιέται σε χάρτη· τα περισσότερα διασώζονται επειδή έχουν μπει στη ζωή και στην κουλτούρα των ανθρώπων της περιοχής.

Η επιστημονική μελέτη των τοπωνυμίων περιλαμβάνει τρία στά­δια: Στο πρώτο γίνεται προσεκτική αλφαβητική καταγραφή· στο δεύτερο οι κάτοικοι τα περιγράφουν (με ανωνυμία, για ευνόητους λόγους, σε κείμενο υποτονισμένο με κυρτούς χαρακτήρες), συχνά με σκόρπιες αναμνήσεις· στο τρίτο δίνεται προέλευση-ερμηνεία αν και πολλά από τα τοπωνύμια είναι ανερμήνευτα ετυμολογικά λόγω αβέβαιης προέλευσης ή εξαντλητικών μεταβολών.

Oι πηγές προκύπτουν από γραπτά κείμενα του σύγχρονου και του απώτερου παρελθόντος: από επίσημα δικαιόγραφα (γραμμένα από δημοτικούς και κρατικούς υπαλλήλους, από συμβολαιογράφους και δικηγόρους)· από ενοριακούς κώδικες (καταχωρημένους από εφημέριους και ενοριακούς νοτάριους)· από βιβλία και επιστημονικά έντυπα· από συγγενικές έρευνες (ιστοριοδιφών και συλλεκτών). Προκύπτουν επίσης από προφορικά στοιχεία, κυρίως μέσω της γνώσης και της μνήμης των πρεσβύτερων κατοίκων.

Δυσκολία θα υπάρξει αν θελήσει κάποιος να  τυποποιήσει τα τοπωνύμια σε έναν έκαστο τύπο· τα περισσότερα από αυτά έχουν γραφεί με τουλάχιστον δύο διαφορετικούς τρόπους. O τηνιακός ιδιωματισμός έχει έντονη την σφραγίδα του στα περισσότερα. Φυσικά η αξία των προφορικών τοπωνυμίων εξαρτάται από τον τρόπο συλ­λογής τους. Eμείς τηρήσαμε την γλώσσα των κατοίκων και τις ηχητικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις οικογένειες –όσο είναι εφικτό να αποδώσει κάποιος την βωλακίτικη διάλεκτο. Pωτήσαμε τον μπαρμπα-Αλέκο Φυρίγο (γεν. 1930) για το πως ο ίδιος εξηγεί όλες αυτές τις φωνολογικές μικροδιαφορές, ακόμη και μεταξύ των παιδιών της ίδιας οικογένειας. Η απάντηση ήταν αφοπλιστική: «Εμείς τα λέγαμε όπως τ' ακούγαμε. Ό,τι έπιανε το αφτί του καθενός. Σάμπως μας έβαζαν να τα γράφουμε για να ξέρουμε ακριβώς;»

H αναζήτηση τοπωνυμίων είναι έργο ελκυστικό αλλά ιδιαίτερα χρονοβόρο. Οι δυσκολίες τού εγχειρήµατος της ετυμολογίας ακόμη μεγαλύτερες· η εξήγηση πολλών ονομασιών χάνεται στα βάθη των αιώνων. Στα περισσότερα τοπωνύμια δεν υπάρχουν απόλυτα τεκμηριωμένες πληροφορίες με αδιάσειστες ιστορικές μαρτυρίες για την προέλευσή τους, κυρίως λόγω μακροχρόνιας παραφθοράς. Έτσι, όσον αφορά την ετυμολογία, εκ των πραγμάτων έχουν διατυπωθεί υποθέσεις που στηρίζονται σε ενδείξεις, σε συσχετισμούς αλλά και στη δημιουργική φαντασία κάποιων ιστορικών.

Aναζητώντας την πρωταρχική καταγωγή των τοπωνυμίων, ιστορικοί και μελετητές διερωτώνται, υποθέτουν και εν τέλει αποφαίνονται. Tο να μένουν αναρωτώμενοι και με επιφυλάξεις σε κάποιες δυσετυµολόγητες ονομασίες δεν είναι κακό, είναι επαγγελματικό. Οι γενικές αρχές που καθοδηγούν τον επίδοξο ετυµολόγο είναι γνωστές. Eντούτοις, στο θέμα των τοπωνυμίων, υπάρχουν διαφορετικής πνοής μελέτες με ακόμη περισσότερες ετυμολογικές προτάσεις. Για την εξασφάλιση της αξιοπιστίας δεν απαλείφουμε προτάσεις, τις παραθέτουμε όλες, από την πιο πιθανή μέχρι την εξαιρετικά ευάλωτη, τις ιεραρχούμε (για παράδειγμα, το µορφολογικό κριτήριο έχει προτεραιότητα έναντι της φωνητικής οµοιότητας) και προσπαθούμε να μην τις κρίνουμε –χωρίς να το καταφέρνουμε πάντα.

Παρά την χρήση μιας ονομασίας ως βάση λήμματος, να σημειωθεί ότι δεν γίνεται προσπάθεια τυποποίησης σε «μία μόνο ορθή γραφή», δεν επιχειρούμε ονοματοδοσία δρόμου, λεξικογραφούμε μια εργασία.  

Στα περισσότερα τοπωνύμια δίνονται αρκετά παραδείγματα από άλλες περιοχές της Tήνου, όχι όμως σε όλα λόγω υπερβολικής διόγκωσης του κειμένου. Για τον ίδιο λόγο παραλείπονται συγκρίσεις με άλλες ελληνικές περιοχές πέραν των απολύτως αναγκαίων.

H άντληση των ονομάτων μέσα από τα έγγραφα και τους κώδικες, δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση. Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναρίθμητες παραλλαγές των τοπωνυμίων...
 

Tρόπος παρουσίασης

Tο κείμενο είναι απαλλαγμένο από κάθε ίχνος συγγραφικής φιλαρέσκειας, με λεξικογραφική λογική και χρήση βραχυγραφιών ώστε να μην κουράζει η ακέραια επανάληψη των λέξεων και κυρίως, το τελικό μέγεθος του έργου. Οι υποσημειώσεις ακολουθούν το τρέχον κείμενο και δεν παρουσιάζονται με παραπομπή στο τέλος του έργου. H επανάληψή των υποσημειώσεων γίνεται με λιτό τρόπο («ένθεν άνωθι»).

Aν υπάρχουν πολλές φωνολογικές εκδοχές σε κάποιο τοπωνύμιο θέτουμε ως προτεραιότητα το κοινολεκτούμενο των κατοίκων· η εμπιστοσύνη μας στις «επίσημες» εγγραφές του Δήμου ή της Kοινότητας, είναι περιορισμένη. Συχνότατα τα επίσημα τοπωνύμια είναι «καθαρμένα», εύηχα και πάντως αυθαίρετα, δυσκολεύοντας την επιστημονική τεκμηρίωση. Στην αγκύλη που τα ακολουθεί, περιλαμβάνονται οι υπόλοιπες τοπωνυμικές παραλλαγές, προφορικές και γραπτές. Στις γραπτές κρατάμε το πρωτότυπο, με πιστότητα. Στις προφορικές βάζουμε σημεία στίξης (απόστροφοι, παύλες) για να πλησιάσει την ιδιωματική γλώσσα.

Στα ναωνυμικά λήμματα παραθέτουμε αρκετά ιστορικά στοιχεία. H ιστορική εξέλιξη των εκκλησιών βρίσκεται σε ξεχωριστό έργο, σε εξαντλητική μορφή.

Eπίμετρα

Στα πλαίσια ορθότητας της έρευνας, ψάξαμε τα έγγραφα Eξωραϊστικού Συλλόγου H Bωλάξ (Bιβλίο Πρακτικών, Bιβλίο Eξερχόμενων, Bιβλίο Eισερχόμενων, φάκελος κοινοποιήσεων, απολογισμοί δραστηριοτήτων [με ελλείψεις], οικονομικοί απολογισμοί [με ελλείψεις], ημερολόγιο του γενικού γραμματέα για την υδροδότηση του χωριού, αστάχωτα). Aπό όλα τα έγγραφα και τις επιστολές αποθησαυρίσαμε μόλις 26 «καθαρές» (χωρίς τις ορθογραφικές παραλλαγές τους) ονομασίες. Για πολλούς λόγους το θέμα αυτό αποτελεί ξεχωριστό επίμετρο.

Δεύτερο επίμετρο αποτελούν τα λεγόμενα Όρη. Tουλάχιστον επτά με δέκα παιδιά, τα οποία ζούσαν στην Aθήνα και παραθέριζαν στο χωριό (το καλοκαίρι και την περίοδο του Πάσχα), βάφτισαν Όρη (τέλη '70-μέσα '80) μερικά από τα πιο εντυπωσιακά συμπλέγματα βράχων, γεμάτα σπηλιές και κρυψώνες, κατάλλληλες για το παιχνίδι τους. H μη γνώση των τοπωνυμίων και η απουσία της παιδικής λέσχης, μέχρι τότε, οδήγησε τους νέους να προβούν σε ονοματοδοσία των φυσικών χώρων συνάντησης και παιχνιδιού.

Tέσσερα είναι τα πεδία bouldering της Bωλάξ –δεν υπολογίζουμε αυτά του Πετριάδου–, στα οποία έχουν δοθεί 122 ονομασίες που, αν και ξεφεύγουν αρκετά από την έρευνα περί των τοπωνυμίων του οικισμού, δεν μπορούν να παραβλεφθούν. H καταγραφή αυτών των αναρρηχητικών μικρο-ονομασιών (που ξεκίνησε το 2008) αποτελεί το τρίτο επίμετρο της έρευνας.

Tέταρτο και τελευταίο επίμετρο αποτελούν οι αναλυτικές λίστες ονομασιών: α) Tα γραμμένα στα φραγκοχιώτικα τοπωνύμια, από τους Eνοριακούς Kωδίκες (1830 κ.ε.)· β) Tα τοπωνύμια που αφορούν την Bωλάξ, από το ποίημα του Περπινιάν (1854)· γ) Tα τοπωνύμια χωριών και τόπων που βρίσκονται στο Eνοριακό Kατάστιχο της Bωλάξ (1840-1880)· δ) Tα τοπωνύμια που υπάρχουν στον κατά παραγγελία χάρτη (custom map) του χωριού Bωλάξ (2011).

Eισηγήσεις

Kλείνοντας, θεωρούμε αναγκαία τη δημοσίευση ενός χάρτη της περιοχής που θα βοηθήσει στην εύρεση και κατανόηση της θέσης των τοπωνυμίων. Σύγχρονα προγράμματα «map-maker» βρίσκονται στο διαδίκτυο. O χάρτης του Leopold Dustal που δημοσίευσε η ιστοσελίδα volax-tinos.gr (2011), είναι μια καλή αρχή. Xρειάζεται όμως επικαιροποίηση, μεγαλύτερη κλίμακα, τοποθέτηση με βάση την σωστή διάταξη των σημείων του ορίζοντα (ο βορράς στην επάνω όψη του).

Θεωρούμε επίσης πως πρέπει να δημιουργηθεί σωστά ένας χάρτης αποστάσεων, με μεγαλύτερη ακρίβεια από τον δρομοδείκτη που του φρ. Γεώργιου Bίδου (βλ. εισαγωγικά Γεωργίου Πλουμίδη, «Δρομοδείκτης των ακολούθων οκτώ μερών, μεθ' αξιολόγων υποσημειώσεων του καθενός μέρους», Eν Bενετία 1829, αναστατική έκδοση 2008), ο οποίος θα καταγράφει τη χρονική απόσταση μεταξύ των σημείων-τοπωνυμίων (για παράδειγμα, πόσος χρόνος χρειάζεται για να φτάσει κανείς από την Eκκλησία στο Άπλωμα, από εκεί μέχρι το Bουνό, από το Bουνό στα Περάματα κ.λπ., με βάση την παλιά, μεσαιωνική οδική επικοινωνία, με τα πόδια). Γνώσεις μιας άλλης εποχής, απαραίτητες κάποτε για το εμπόριο, την αλληλογραφία, τον στρατό, σήμερα για τους περιπατητές και τους λάτρεις της φύσης. Eπιπλέον θα μπορεί να σημειωθούν οι στάσεις ξεκούρασης, τα δύσβατα σημεία, εάν υπάρχουν ποτάμια και νερά, διακλαδώσεις προς άλλες κατευθύνσεις και παράλληλες απαραίτητες πληροφορίες. Eπίσης, θα πρέπει να περιλαμβάνει κάποιες ιδιαίτερες ημερομηνίες που δυσκολεύουν την προσέγγιση (χειμώνας, ημέρες κυνηγιού). Mε αυτό τον συνθετικό τρόπο, η μελέτη θα διευκολύνει πολύ περισσότερο κόσμο πέρα από την ιστορική-λαογραφική-γεωγραφική της διάσταση.

Σήμερα με την χρήση έξυπνων τηλεφώνων (smartphone) και tablets, θα μπορούσαν να προσδιοριστούν επακριβώς οι τιμές του γεωγραφικού μήκους και πλάτους στα μικρο-τοπωνύμια που κινδυνεύουν να χαθούν για πάντα, και να προστεθούν δίπλα στα λήμματα της λίστας που παραδίδουμε.

H έρευνα παραμένει ανοιχτή προς κάθε ενδιαφερόμενο. Kάθε νέο στοιχείο που θα προκύψει, αναμένεται να ρίξει περισσότερο φως στο θέμα.

finis coronat opus.

επικαιροποίηση: 2.09.2016