«Παν» και «άγυρις» σημαίνει συνάθροιση πλήθους, αγορά (<Πανήγυρις). Είναι, δηλαδή, ο ομαδικός εορτασμός της μνήμης αγίου ή άλλης θρησκευτικής επετείου, με τη συμμετοχή κατοίκων της περιοχής, συνοδευόμενη με μουσική, χορό και διασκέδαση. Οι δυο γιορτές της Βωλάξ είναι σίγουρα και παραμένουν μια τεράστια πολιτιστική κληρονομιά.

Τα πιο παλιά χρόνια στον τόπο μας δεν υπήρχαν καθόλου συγκοινωνίες, αυτοκίνητα, δρόμοι και οι άλλες ανέσεις που υπάρχουν σήμερα. Ούτε ραδιόφωνα, ούτε τηλεοράσεις, ούτε ηλεκτρικό ρεύμα. Ο κόσμος σε μεγάλο βαθμό ζούσε  στην απομόνωση. Η διασκέδαση έλλειπε παντελώς. Δεν υπήρχαν τότε οι σημερινές ταβέρνες του χωριού ή άλλα κέντρα διασκέδασης. Όλοι, μικροί και μεγάλοι, έδιναν τον καθημερινό τους αγώνα για να επιβιώσουν και να ζήσουν στα θεόρατα βράχια και στο άγριο τοπίο της Βωλάξ. Σχεδόν τα πάντα που είχαν σχέση με την τροφή τους οι κάτοικοι τα παρήγαγαν και τα έφτιαχναν μόνοι τους. Το επάγγελμα του γεωργού, του κτηνοτρόφου, ή του καλαθοπλέχτη το έδινε η ίδια η ζωή.

Στιγμές ξεγνοιασιάς

Οι χωρικοί ζούσαν μια ζωή σκληρή και δύσκολη, όπου σπάνια την διέκοπταν «απρόβλεπτα θεάματα» [1], έκτακτες συγκεντρώσεις θρησκευτικής φύσεως όπως τα εγκαίνια εκκλησιών σε γειτονικά χωριά [2] ή τα μνημόσυνα σημαντικών ανθρώπων για την τοπική κοινωνία [3]. Όλα αυτά δεν είχαν τακτική ροή μέσα στο έτος. Το ίδιο συνέβαινε και στους γάμους και τα βαφτίσια όπου δεν θα μπορούσαν ποτέ να πιστωθούν ως το κυρίαρχο μέσο διασκέδασης αλλά μόνο ως μια έκτακτη στιγμή ξεγνοιασιάς. Τα πανηγύρια ήταν ο μοναδικός και αποκλειστικός τρόπος από κοινού διασκέδασης των κατοίκων και αποτελούσαν μια όαση και μια ευκαιρία για διασκέδαση στη σκληρή και κοπιαστική ζωή που ζούσαν αυτοί οι άνθρωποι.

Πανηγύρια και μαράντες την περίοδο του Πάσχα, γινόντουσαν σε όλα τα χωριά και ήταν συνήθως αφιερωμένα στη μνήμη και στη γιορτή αγίων των οποίων το όνομα έφερε η τοπική ενορία ή κάποια από τα γύρω ξωκλήσια.

Οι κάτοικοι του ενός χωριού γνωρίζονταν με τους κατοίκους των άλλων χωριών κυρίως μέσω των πανηγυριών. Οι σκληρές καθημερινές δουλειές, όπως είπαμε, η έλλειψη συγκοινωνιακών μέσων εμπόδιζαν την αλληλοεπικοινωνία και την αλληλογνωριμία μεταξύ των κατοίκων των γειτονικών χωριών και τα πανηγύρια βοηθούσαν σε μεγάλο βαθμό προς αυτή την κατεύθυνση.

Τα πανηγύρια της Τήνου

Τα πανηγύρια στην Τήνο δεν έχουν καμία σχέση με τα εμποροπανήγυρα που διοργανώνονται σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, αλλά ούτε και με το μεγάλο εορτασμό της Παναγίας που πραγματοποιείται στη Χώρα το Δεκαπενταύγουστο. Αντίθετα, αποτελούν μέρος της ζωής των ντόπιων, περιβάλλονται από αρχαία έθιμα και παρακινούνται από το θρησκευτικό αίσθημα. Ενδεικτικό είναι το γεγονός πως σε όλες ανεξαιρέτως τις εκκλησίες και τα εξωκλήσια του νησιού τελούνται μεγαλοπρεπείς Θείες Λειτουργίες, την ημέρα του εορτασμού του τιμώμενου Αγίου, που συνοδεύεται από κέρασμα στον προαύλιο χώρο. Στη συνέχεια, σύμφωνα με την παράδοση που διατηρείται αναλλοίωτη έως και τις ημέρες μας, όλα τα νοικοκυριά είναι ανοικτά τόσο για τους συντοπίτες, όσο και για τους επισκέπτες. Έξω από την εκκλησία, δίνεται μία άτυπη μάχη για το ποιος από τους χωριανούς θα πρωτοπάρει στο σπίτι του τους προσκυνητές που ήρθαν από άλλους οικισμούς ή ακόμη και τους τουρίστες. [www.tinosisland.gr] 

Την περίοδο του Πάσχα, ειδικότερα, όλες οι γυναίκες συμμετέχουν ενεργά στις προετοιμασίες του ενοριακού ναού: καθαρίζουν το χώρο, γυαλίζουν τα καντήλια και τα μανουάλια, βάζουν λευκά τραπεζομάντηλα στα αλτάρια και μαζεύουν λουλούδια για τις «μαντιές» του επιταφίου και για τον στολισμό του ιερού χώρου. Παλαιότερα, όπου ο ναός ήταν ασβεστωμένος και όχι βαμμένος με ακρυλικό όπως σήμερα, τεχνίτες χωρικοί άσπριζαν το εσωτερικό και το εξωτερικό της εκκλησίας, αφού προσέθεταν οι γυναίκες στον ασβέστη ικανή ποσότητα από λουλάκι.

Aπό το βάψιμο της ενορίας, τρείς μέρες πριν τον Δεκαπενταύγουστο του 2010.

Τα πανηγύρια του χωριού

Στα τέλη του 19ου αιώνα υπήρχε στο χωριό μας ένα πανηγύρι. Αυτό στις 8 Σεπτεμβρίου που το χωριό γιορτάζει τη γέννηση της Θεοτόκου από την ονομασία της ενορίας του. Η μέρα άρχιζε με την πρωινή θεία λειτουργία (10:00-11:00 συνήθως) και μετά το πέρας της ξεκινούσε η μεγάλη γιορτή. Το πανηγύρι της Παναγίας ήταν τόπος συνάντησης, συνεύρεσης και ανταμώματος των κατοίκων του χωριού μας, αλλά και με τους κατοίκους των γειτονικών χωριών που έρχονταν στην τοπική αυτή μάζωξη. Στην τοπική εφημερίδα "Τήνος", πίσω στα 1878, βλέπουμε να μνημονεύεται το βωλακίτικο πανηγύρι: Στην εφημερίδα "Τήνος" του 1878 γράφει: «Μετά της συνήθους λαμπρότητος τελέστηκε την ημέραν ταύτην η συγκεκριμένη εορτή. [...] Στο Βωλάξ του δήμου Σωσθενείων οι Καθολικοί πανηγυρίζουν την εορτή του Γενεσίου της Θεοτόκου».

Σήμερα, ο κόσμος πιστεύει ότι μόνο αν ο καιρός δεν το επιτρέπει [4] το πανηγύρι «σπάει» και μεταφέρεται στα σπίτια όπου οι πόρτες ήταν ανοιχτές για όλους. Κι όμως! Σήμερα επειδή όλοι είμαστε κλεισμένοι σε πόλεις, μέσα σε σπίτια και γραφεία, ψάχνουμε να βρούμε μια στιγμή για να επιστρέψουμε στη φύση, αλλά εκείνα τα χρόνια που η φύση ήταν μέρος της καθημερινότητάς μας, το πανηγύρι σε σπίτι ήταν μια ανάγκη! Μαζευόντουσαν, λοιπόν, οι κάτοικοι σε ένα παλιό σπίτι –αυτό που σήμερα μένει ο Ζακ– και έκαναν το πανηγύρι σε κλειστό χώρο!

Ρωτήσαμε τον Ζακ και μας περιέγραψε μια τέτοια ημέρα: «Ήταν τέλη της δεκαετίας του '30 - αρχές '40. Είχαμε μαζευτεί στο παλιό το σπίτι του προπάππου μου. Σε αυτό δεν διέμενε κανείς, τουλάχιστον από την δεκαετία του '20. Είχε ζητήσει τον χώρο από τον πατέρα μου ο Γιαννέντας ο Μέγας, ο οποίος και είχε οργανώσει όλο το γεγονός. Στην κεντρική σάλα πρώτοι και καλύτεροι ήταν οι μουσικοί. Ο Γαβνέλος με το βιολί του από το Αγάπη και ένας ωραίος τύπος με λαούτο. Ήταν όλοι πολύ χαρούμενοι, έπιναν και χόρευαν συνέχεια. Θυμάμαι και την μητέρα μου ακόμη να χορεύει... Οι κομπανίες του πανηγυριού δεν είχαν μικροφωνικές εγκαταστάσεις και μη φανταστείς ψητά και πλούσια φαγητά. Στην κουζίνα ετοιμαζόντουσαν από τις γυναίκες πρόχειροι μεζέδες. Κυρίως μαρέγκες, γλυκά, μέχρι και στραγάλια που συνόδευαν το ρακί και το ούζο για να μην την βγάλουν "ξεροσφύρι". Οι άντρες αν είχαν το στομάχι άδειο, γίνονταν τάβλα στο μεθύσι από το πιοτό... Επειδή δεν υπήρχε ηλεκτρικό ρεύμα, μας φώτιζαν οι λάμπες πετρελαίου. Το θέαμα με τις μικρές εστίες φωτός, τους ήχους του βιολιού, το άρωμα του οινοπνέυματος και τα πολλά χαμόγελα έκαναν την γιορτή ονειρική. Την περιμέναμε πως και πως...

Ο μπαρμπα-Αλέκος για τα πανηγύρια την δεκαετία του '30

«Α, τότε κάναμε πανηγύρια εδώ...»
διήγηση: Αλέκος Φυρίγος
ηχογράφηση: 16.04.2012
διάρκεια: 1:18

»Παλιά δεν υπήρχε το πανηγύρι της Καλαμάν, και σίγουρα εγώ δεν το θυμάμαι. Αν δεις παλιές φωτογραφίες, οι κάθε οικογένεια έτρωγε έξω στη φύση, από δω και από κει, μαζί με συγγενείς και φίλους από τα διπλανά χωριά. Ίσως κάποιες να επέλεγαν για χώρο μαράντας την Καλαμάν. Ο γερο-Καρύδας μετά τον Πόλεμο πήγαινε εκεί και ίσως μεταπολεμικά να ξεκίνησε... Πάντως στην Καλαμάν δεν είχε την σημερινή μαζικότητα. [σσ. Συχνά αυτές οι μαζώξεις γινόντουσαν δίπλα στα ξωκλήσια, γι' αυτό και χρησιμοποιούσαν τους πάγκους εάν η γη ήταν νωπή από τις βροχές (βλ. τρίτη φωτό)] Αρκετές οικογένειες, λόγω συγγενών και φίλων, έφευγαν με το γαϊδουράκι και πήγαιναν στα πανηγύρια που είχαν τα Κάτω Μέρη: αυτό της Αι-Λιανής (Αγία Ιουλιανή) στα Βορνά που έκανε το Αγάπη ή το άλλο στον Άγιο Φύλακτο της Κολυμπήθρας που έκανε η Κώμη. Πιο παλιά, την δεκαετία του '10 και του '20, έφευγαν πολλοί απ' το χωριό μας και πήγαιναν στην Φανερωμένη της Στενής –και στην Χώρα σίγουρα. Μην κοιτάς που τώρα την Παναγία στη Χώρα την γιορτάζουν τον Δεκαπενταύγουστο. Παλιά η γιορτή ήταν τον Μάρτιο του Ευαγγελισμού, γι αυτό και την λένε Ευαγγελίστρια. Αλλά ήθελαν να μαζέψουν κόσμο γι' αυτό το έφεραν το Καλοκαίρι...

»Τέλος πάντων. Μια φορά σε ένα πανηγύρι στο Αγάπη είχαν τσακωθεί οι Αγαπιανοί για τα καλά. Ένας πλήρωνε τα βιολιά για να του παίξουν το τραγούδι που του άρεσε και να χορέψει, και μόλις τελείωνε αυτό, ξαναέδινε χρήματα και πάλι απ' την αρχή. Ένας άλλος που πλήρωσε και περίμενε για δικό του το επόμενο τραγούδι, διέκοψε τον προηγούμενο που μετά τον χορό θέλησε να συνεχίσει. Έγινε μεγάλος τσακωμός, χαμός. Το Αγάπη χωρίστηκε στα δύο, στους πάνω και στους κάτω. Φοβήθηκε ο πατέρας μου, μας πήρε και φύγαμε. Μας άφησαν να περάσουμε επειδή ήμασταν από άλλο χωριό...

»Στα δικά μας πανηγύρια, κοίτα να δεις: Όταν έφυγαν οι νέοι του χωριού μετά τον πόλεμο, ατόνισαν όλα αυτά. Τα παιδιά του χωριού ζούσαν ξενιτεμένα στην Αθήνα και την Χώρα, δούλευαν σκληρά για να επιβιώσουν ή και να σπουδάσουν και μόνο η ψυχή τους βρισκόταν πίσω στο χωριό. Και εκεί, πάλι, είχαν μείνει ελάχιστα αγαπημένα πρόσωπα. Έτσι, μαζευόντουσαν οικογένειες-οικογένειες και πήγαιναν σε περβόλια και χωράφια κοντά στα σπίτια τους να "μαραντίσουν". Όταν είσαστε εσείς μικρά, μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του '80, πηγαίναμε στην μεγάλη μουριά [5] που βρισκόταν εκεί που σήμερα είναι ο χώρος των αυτοκινήτων της ταβέρνας του Ρόκου. Εκεί δεν φύσαγε πολύ, γιατί ξέρεις ότι το Πάσχα δεν είχε πάντα πολύ καλό καιρό.

»Το πανηγύρι της Καλαμάν αναβίωσε στις αρχές της δεκαετίας του '80, λίγο πριν δημιουργηθεί στα χαρτιά ο Σύλλογος [6]. Η οικογένειά μας, την πρώτη φορά, ντράπηκε και δεν πήγαμε. Κάναμε μαράντα όλοι μας, στο αλώνι πάνω από το Καμπί, για να μπορούμε να χαιρετάμε όσους πήγαιναν στην Καλαμάν και να μην είναι σαν να γλεντάμε ξεχωριστά. Παρ' όλα αυτά, ήρθε μετά ο Αντώνης και μου είπε ότι πρέπει όλοι να μαζευόμαστε σε έναν τόπο και να το κρατήσουμε χωρίς να σπάνε οι οικογένειες. Του είπα ότι έχει δίκιο αλλά θα πρέπει να βάλουμε μια σταθερή μέρα και όχι όποτε βολεύει τους περισσότερους. Βάλαμε τότε την Τετάρτη του Πάσχα». Η ευχή ήταν ξεκάθαρη για την αναβίωση του πανηγυριού: "πιστεύουμε ότι με την βοήθεια όλων να πάει καλά". 

«Πολλά χρόνια αργότερα που το Πανηγύρι μας είχε γιγαντωθεί, και άρχισαν να αναβιώνουν και αντίστοιχα σε άλλα χωριά, επειδή είχαμε δεσμούς με το Αγάπη, το μεταφέραμε την Πέμπτη του Πάσχα για να μην πέφτει ίδια μέρα με το Αγάπη. Πολλοί από τη Βωλάξ είχαν συγγενείς και από 'κει και ήθελαν να παρευρίσκονται και στα δύο. Αυτές οι αλλαγές έφεραν μετακινήσεις και σε άλλα πανηγύρια που τότε άρχιζαν να μπαίνουν ουσιαστικά στο καλεντάρι. Και η Φανερωμένη της Στενής έγινε την Τετάρτη. Ο Φαλατάδος το διοργάνωνε την Παρασκευή στην Θεοσκέπαστη, στα Γαστριά Κιόνια και δεν είχε πρόβλημα γιατί δεν υπήρχε άλλο πανηγύρι στα Πάνω Μέρη εκείνη την ημέρα. Άλλα χωριά, όμως, έκαναν μια-δυο αλλαγές μέχρι να καταλήξουν».

Την δεκαετία του '90 το πανηγύρι της Καλαμάν ξεπέρασε σε φήμη τα όρια του νησιού και έφερε τόσο κόσμο στο χωριό όσο ποτέ άλλοτε. Εκατοντάδες ήρθαν ατο χωριό μας με αφορμή το συγκεκριμένο πανηγύρι χωρίς να έχουν ξαναέρθει μέχρι εκείνη την στιγμή. Ως νέοι, περπατούσαμε τον δρόμο προς το Μπουρό και εντυπωσιαζόμαστε που βλέπαμε αυτοκίνητα μέχρι όσο φτάνει το μάτι σου. Μεταφέραμε το γεγονός στους δικούς μας που επειδή φρόντιζαν το πανηγύρι δεν είχαν ακριβή εικόνα. Όταν τους λέγαμε μέχρι ποιο σημείο έφταναν τα αυτοκίνητα, εκείνοι καμαρώνοντας ξαναρωτούσαν «αλήθεια;» για να τους δώσουμε περισσότερες πληροφορίες. Αν ψάξει κανείς τους ισολογισμούς της δεκαετίας θα δει ότι τα έσοδα από το πανηγύρι της Καλαμάν ήταν τέτοια που βοήθησαν με δεκάδες έργα την ίδια την ανάπτυξη του χωριού.

Σήμερα

Τραπεζομάντηλα στρωμένα επάνω στην ανθισμένη γη, φορτωμένα με πλούσια τοπικά εδέσματα και με άφθονο κρασί αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του πανηγυριού αλλά και της βωλακίτικης φιλοξενίας (εδώ να προσθέσουμε ότι την τελευταία δεκαπενταετία έχουν φτιαχτεί τραπέζια στην περίβολο της Καλαμάν. Για ιστορικούς λόγους ανεβάσαμε την προτελευταία φωτογραφία από την εποχή που δεν είχαν φτιαχτεί αυτά). Κρέας από αρνιά ιδιωτικής παραγωγής, τηνιακό τυράκι και σπιτικά γλυκά τυροπιτάκια, λούζες και κόκκινα αυγά (βαμμένα την Μ. Πέμπτη) καθώς και αρωματικά λαχανικά από το περιβόλι είναι μόνο μερικά από τα φαγητά που συμπεριλαμβάνονται στο εορταστικό γεύμα. Μαρέγκες, παστέλια, ψαράκια, ξεροτήγανα και άλλα ντόπια γλυκίσματα προσφέρονται μαζί με το οικογενειακό ρακί σε όσους περνούν για να ευχηθούν. Οι μυρωδιές των ψητών και ο καπνός απλώνονται σε όλη την περιοχή που μεταφέρεται γλυκά από το βοριαδάκι της Άνοιξης. Είναι γεγονός πως οι άνθρωποι που βρίσκονται για πρώτη φορά σε μία τέτοια γιορτή ζουν μία ξεχωριστή εμπειρία.

Το πανηγύρι ολοκληρώνεται με την μουσική κομπανία που έχει φέρει ο Σύλλογος. Άντρες και γυναίκες κάθε ηλικίας χορεύουν μπάλο και συρτό στους ήχους των τοπικών οργάνων, που έχουν ως βάση το βιολί. Στις συνήθειες των ντόπιων είναι ο τραγουδιστής να σταματά τα όργανα και να τραγουδά αυτοσχέδια δίστιχα, τα οποία συνήθως εξυμνούν τις χορευτικές ικανότητες των παρευρισκόμενων. Η καλή μουσική, η παρέα και το κρασάκι συντελούν στην εξαίσια διάθεση για διασκέδαση. [www.tinosisland.gr]

Γνωριμίες των νέων

Να ξαναπάμε, όμως, πιο παλιά. Πέρα από το αντάμωμα, τη συνεύρεση, την αλληλοεπικοινωνία και την αλληλογνωριμία μεταξύ των κατοίκων μιας περιοχής τα πανηγύρια έπαιζαν τότε μια πολύ πιο σπουδαία και σημαντική λειτουργία. Αυτή της γνωριμίας μεταξύ των νέων του χωριού ή των χωριών με τελική κατάληξη το γάμο και την παντρειά. Τα πανηγύρια ήταν το νυφοπάζαρο και ο τόπος που γίνονταν οι γνωριμίες μεταξύ των νέων και τα προξενιά. Η επικοινωνία τα παλιότερα χρόνια μεταξύ των νέων, λόγω κυρίως των αυστηρών ηθών και εθίμων, ήταν πάρα πολύ δύσκολη. Όχι μόνο το πλησίασμα, όχι μόνο η συζήτηση  και η συνομιλία, αλλά και το απλό κοίταγμα ανάμεσα στο αγόρι και στο κορίτσι θεωρούνταν τότε κατακριτέο, επιλήψιμο και αμάρτημα. 

Στον κοινό όμως χορό, στον μπάλο, τα αυστηρά αυτά ήθη και έθιμα χαλάρωναν, το αγόρι και το κορίτσι επιτέλους μπορούσε να κοιτάξει το ένα το άλλο στα μάτια, να πιαστούν χέρι-χέρι και γιατί όχι να συνομιλήσουν και να κουβεντιάσουν, έστω και για λίγο, όσο κρατούσε ο χορός. Η κλειστή και αυστηρότατη κοινωνία μπροστά στον κυκλικό χορό της πλατείας έσπαγε, χαλάρωνε (τα μάτια πάντα έπαιζαν τον κυρίαρχο ρόλο), μετά αμέσως έπιαναν δουλειά οι προξενητάδες με τις προξενήτρες, οι γνωστοί και οι συγγενείς και πάντα συνήθως τα περισσότερα προξενιά, οι αρραβώνες και οι γάμοι επακολουθούσαν μετά τα πανηγύρια. 

Λέγεται ότι τα παλιότερα χρόνια πέρα από την πίστη, τη λατρεία προς τον τοπικό άγιο και τη θρησκευτικότητα των κατοίκων, αμέσως μετά ο κυριότερος ρόλος των πανηγυριών ήταν αυτός της επαφής και της γνωριμίας ανάμεσα στους νέους με τελική κατάληξη το γάμο. Και βέβαια αυτός της διασκέδασης, του γλεντιού, της χαράς και του ξεφαντώματος που αναφέραμε πιο πάνω. [www.aetosaspropotamou.gr]

Το σήμερα

Οι δύο αυτές γιορτές, η Γέννηση της Θεοτόκου και το πανηγύρι της Καλαμάν, καλούνται πλέον να παίξουν ένα εντελώς διαφορετικό ρόλο αφού έχουν αλλάξει οι συνθήκες και οι εποχές. Το πιο σημαντικό όμως, είναι να συνεχίσουν να υπάρχουν! Σήμερα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, σε μια εποχή που τα πάντα τείνουν να ισοπεδωθούν, να αλλοιωθούν και να εξαφανιστούν η διατήρηση του πανηγυριού, αυτού του εθίμου που κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας, γίνεται ένα στοίχημα για όλους τους νεότερους. Στοίχημα με στοιχεία πολιτισμού και κουλτούρας του χωριού, στοίχημα ιστορικής συνέχειας και κυτταρικής μνήμης, συνδετικός κρίκος για συνεύρεση και κοινό αντάμωμα ανάμεσά μας (μιας και όλοι μας είμαστε διασκορπισμένοι δεξιά και αριστερά, μακριά από τη γη των προγόνων μας). Είναι γεγονός ότι αν σταματήσουν αυτές οι γιορτές είναι σαν να σταματάει να υπάρχει το ίδιο το χωριό.

[1] Σπάνια υπήρχαν θεάματα που έσπαγαν την καθημερινότητα. Κάποτε, για παράδειγμα, μια φάλαινα βγήκε στη στεριά!:«Κόλπος αξιοσημείωτος ο της Κολυμβήθρας. Εις τον κόλπον τούτον εξώκειλε το 1848 υπερμέγεθες κήτος». Πλήθος κόσμου έσπευσε από τα γύρω χωριά και από τα πιο μακρινά στο σημείο, για να δούνε από κοντά το περίεργο θέαμα! Μετά από μέρες«μέρος των οστών του κήτους απεστάλησαν εις το εν Αθήναις Εθνικόν Μουσείον».[Γεωργαντόπουλος 21]

[2] «Την Κυριακή 24 Σεπτεμβρίου πανηγυρίζουν στο χωριό Στενή, πρωτεύουσα του δήμου Σωσθενείων την επέτειο των εγκαινίων του εκεί Ιερού Ναού του Αγίου Αντωνίου». [Τήνος φ. 42, 23.09.1878]

[3] «Πάνδημον και μεγαλοπρεπέστατον υπέρ του αποβιώσαντος εν Ρώμη Πάπα Πίου του Θ' ετελέσθη μνημόσυνον εν τω χωρίω Ξυνάρα» στον Μητροπολιτικό Ναό των Καθολικών. Στο μνημόσυνο που έγινε από τον Επίσκοπο Ιουστινιάνη, παρευρέθηκε όλος σχεδόν ο Καθολικός κλήρος της Τήνου, οι Πατέρες των Ταγμάτων Ιησουϊτών και Φραγκισκανών και άπειρο πλήθος λαού. Για όσους, μάλιστα, Καθολικούς της Τήνου δεν μπόρεσαν να παρευρεθούν στην Ξυνάρα έγινε, σε λίγες ημέρες, και νέο μνημόσυνο, στην Μονή του Αγίου Αντωνίου του Τάγματος των Φραγκισκανών στην πόλη της Τήνου, «εις ο παρευρέθη μέγα μέρος του Καθολικού κλήρου και πλήθος λαού». [Τήνος φ. 12, 25.02.1878]

[4] Οι γιορτές του Πάσχα και των Χριστουγέννων είχαν συχνά κακό καιρό. Τον Δεκέμβριο του 1877, για παράδειγμα, όπου «οι ενταύθα καθολικοί συμπολίται ημών» ήθελαν να εορτάσουν την εορτή των Χριστουγέννων, η τοπική εφημερίδα «Τήνος» γράφει: «Την εβδομάδα ταύτην αι κορυφαί των ορέων της νήσου ημών εκαλύφθησαν υπό αφθόνου χιόνος κατά συνέπειαν ησθάνθημεν ψύχος δριμύτατον καθ' όλας τας ημέρας ταύτας, ιδία δε την Τετάρτην, καθ' ην το θερμόμετρον έδειξεν 6-7 βαθμούς άνωθι του μηδενικού» (δεν γνωρίζουμε την κλίμακα της εποχής. Κελσίου, Ρεωμύρου ή Φαρενάϊτ;). 

[5] Υπήρχε μια μεγάλη μουριά απέναντι από την σημερινή ταβέρνα του Ρόκου. Στις 2.01.1994 ο Σύλλογος αποφάσισε αυτή να κοπεί για να διευκολυνθεί ο δρόμος που ανοίχτηκε και κατέληγε στο υπαίθριο θέατρο. Ως αντιστάθμισμα, φυτεύτηκαν τα απέναντι του θεάτρου δέντρα.

[6] Πραγματικά, η πρώτη φορά που διαβάζουμε για την Καλαμάν στα πρακτικά του Συλλόγου, φανερώνουν ότι το πανηγύρι είχε αναβιώσει λίγα χρόνια πιο πριν, είτε για τα πεπραγμένα («Μετά έγινε μια μικρή συγκέντρωση για τον απολογισμό του πανηγυριού της Καλαμάν και των εγγραφών» [Πρ. Βωλ. 24.04.1984]), είτε για την πρόοδό του («Επίσης αποφασίστηκε από τα χρήματα που έχουμε να διατεθούν ορισμένα για το δρόμο προς την Καλαμάν» [Πρ. Βωλ. 28.01.1984]).

Για την μεταφορά: dvidos, 7_2015