έρευνα

Το 1998, σε μια αξιομνημόνευτη έρευνα που κράτησε κάποια χρόνια, ο εφημέριος Καλλονής π. Αντώνιος Φόνσος, προσπάθησε να καταγράψει τις Ουρσουλίνες και τις Φραγκισκανίδες των Σπιτιών. Ιδιόρρυθμες, δηλαδή, καλόγριες που δεν έμεναν σε μοναστήρια αλλά στα σπίτια τους. Με βάση αυτήν την έρευνα θα αναδείξουμε τον σημαντικό αριθμό καλογραιών που γεννήθηκαν και έμειναν στο χωριό Βωλάξ.

Σίγουρα, υπάρχουν και άλλες που δε θα γίνουν ποτέ γνωστές (όπως παρατηρεί ο π. Μάρκος Φώσκολος), αφού τα ονόματά τους δεν καταγράφτηκαν κάπου ή χάθηκαν τα σχετικά βιβλία και έγγραφα. Άλλων πάλι, θα έρχονται σιγά-σιγά στην επιφάνεια και θα προστίθενται στον μακρύ κατάλογο. Ήδη, ο π. Φώσκολος σε άρθρο του στα Τηνιακά Μηνύματα #247, προσέθεσε την Φραγκισκανίδα μοναχή Ελισσάβετ Φοσκαρίνη που έζησε στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα.

Ουρσουλίνες Μοναχές H Αγ. Αγγέλα Μερίτσι (1474-1540) είναι η ιδρύτρια του Τάγματος των Ουρσουλινών Μοναχών [1]. Ήταν το 1630 όταν άρχισαν διαπραγματεύσεις εκ μέρους των Ιησουϊτών και του Αρχιεπισκόπου της Νάξου ώστε να εγκατασταθούν εκεί μοναχές Ουρσουλίνες και να διαπαιδαγωγούν κορίτσια. Οι πρώτες προσπάθειες πού έγιναν μέσα στη δεκαετία 1660-1670 δεν καρποφόρησαν. Τελικά, οι πρώτες Ουρσουλίνες που έφτασαν στη Νάξο και εγκαθίδρυσαν το πρώτο μοναστήρι στον ελληνικό χώρο, δεν ήταν ξένες αλλά τηνιακές. Ακόμη και οι Ουρσουλίνες της Σύρου, στην πρώτη φάση της ιστορίας τους, δηλαδή στην περίοδο προετοιμασίας και δοκιμής πριν την ένταξη στο τάγμα, υπάγονταν στην Τήνο.

Οι Ουρσουλίνες ξεκίνησαν να υφίστανται στην Τήνο στις 15.07.1704, όχι με τη μοναστηριακή μορφή, αλλά με αρχικό ιδιόρρυθμο σχήμα, δηλαδή διαμένοντας μόνες στο σπίτι τους [2]. Από την Αγ. Αγγέλα είχε επικρατήσει να ονομάζονται Αγγελίνες όσες διέμεναν στα σπίτια τους, σε αντίθεση με τις Ουρσουλίνες μοναχές που ζούσαν εσώκλειστες στο Μοναστήρι των Λουτρών. 

Η ιδέα να ιδρυθεί το Τάγμα με αυτήν τη μορφή ήταν του ηγούμενου της μονής Ιησουϊτών του Κάστρου π. Χριστόφορου Foresti και την πρότεινε στον επίσκοπο του νησιού Φρα Πέτρου Μάρτυρα Ιουστινιάνη, ο οποίος έδωσε αμέσως τη συγκατάθεσή του (1704). Στις 15.03.1719 ο επίσκοπος Νικόλαος Σιγάλας αναφέρεται στιςΦραγκισκανίδες Μοναχές που είναι γύρω στις 40 και γράφει ότι άλλες 22 δεν έχουν clausura (άβατο) και ζουν στα πατρικά τους σπίτια [3]. Το 1783 οι Ουρσουλίνες μοναχές είχαν φτάσει ήδη τις 56. 

Από το Βιβλίο Θανάτων των Ουρσουλινών μοναχών (1702-1894) βρίσκουμε τις:
1. Ελένη ... [;-1784]
«Die 30 Novembris 1784 Volacos - Elena Orsolina fu seppellita nella Chiesa di d. a Villa munita di tutti i sacramenti». [εγ. 30.11.1784]
2. Ελένη Φοσκαρίνη του Αντωνίου [...-1843]
«17 Gennaio 1843 Volacus - Mori Elena figlia del g.m Antonio Foscarini, Monaca Orsolina e fu seppelita la.» [εγ. 17.01.1843] Κάποια φορά την βρίσκουμε, προφανώς και εκ παραδρομής, ως Κλεμεντίνη. 
3. Μαργαρίτα Φυρίγου [1800-1876]
«Volacco - Mori Suora Margarita Ferigo d anni 76 e fu sepolta a Lutra nel sepolcro delle Monache nell Agosto del 1876». [AKT, φακ. 38, εσ. 4, φ. 49, 08.1876]
(Υπάρχει και αναφορά για κάποια καλόγρια Φυρίγου χωρίς μικρό όνομα. Πιθανώς αναφέρεται στην Μαργαρίτα Φυρίγου.) [ΑΚΤ, φακ. 38, εσ. 4, 10.10.1834]. Ενώ, έχουμε βρει και ένα προικοσύμφωνο της μοναχής Φυρίγου του Γεωργίου και της Ελένης [φ. 49-50, 10.10.1834]. Άραγε πρόκειται για την ίδια;
4. Μαρία Φυρίγου [1816-1883]
«9 Gennaro 1883 Volaco - Mori in Volaco S. Maria Ferigo d' anni 67 quasi all' improvisto e fu sepolta nella Chiesa nostra di Lutra». [ΑΚΤ, φακ. 38, εσ. 4, φ. 63, 9.01.1883]
Υπάρχει και άλλη αναφορά: [ΑΚΤ, φακ. 38, εσ. 4, 1845] ενώ, έχουμε βρει το προικοσύμφωνο της μοναχής Μαρίας Φυρίγου, του Ιωάννη και της Μαρίας το γένος Βεντούρα [φ. 63-64, 1845]. Άραγε πρόκειται για την ίδια;
5. Ελισάβετ (Ζαμπέτα) Καλουμένου [...-1876]
«26 Marzo 1886 Volax - Mori in Volax suor Elisabetta Calumeno, di anni... Due giorni prima della morte fece i voti di divozione, e fu sepolta nella nostra chiesa». [AKT, φακ. 38, εσ. 4, φ. 71] (εγγ. 26.03.1876)
Υπάρχουν και άλλες αναφορές: [AKT, φακ. 38, εσ. 4, 27.10.1847 και φακ. 52, φ. 77, 15.06.1863 και στο Libro Maestro της Βωλάξ, με το όνομα Zabeta, 1856] Εξάλλου, υπάρχει εκτίμηση περιουσίας της μοναχής Ελισσάβετ Νικολάου Καλουμένου. [φ. 71-72, 27.10.1847] Τη συνέταξε ο ιερέας Ιωάννης Βαπτιστής Κορίνθιος, εφημέριος Κτικάδου.

Από τα χρονικά Cronaca delle Orsoline Indigene 1818-1945, βρίσκουμε τις: 

6. Αννέτα Φυρίγου του Ανδρέα [1868-1922] [εγ. 26]
«1922 - Εις τας 10 του μηνός τούτου Ιουλίου απέθανε η Αδελφή Αννέττα Φιρίγω εκ του Χωρίου Βολάξη. Εκ της παιδικής αυτής ειληκίας ήτο ευλαβής και αποσυρμένη. Εδούλευσε εις την Κωνσταντινούπολιην διάφορα έτη με φρονιμάδα και καλόν παράδειγμα. Αφιερώθει εις το Τάγμα της Αγ. Ούρσουλας εις ηλικίαν 25 ετών, εις τα 1893 ενεδύθει το Ιερόν Φόρεμα και εις το 1901 έλαβε τα Ιερά Ταξήματα. Ήτον πάντοτε επιμελής και πρόθυμη εις όλα τα καθήκοντα του Τάγματος και ακριβεστάτη εις την υπακοήν και διαφύλαξη του Κανονισμού. Υπέφερε πολυχρόνια βάσανα και πληγάς. Μετέβει εις το εν Σύρω γαλλικόν νοσοκομείον των Καλογραιών του ελέους όπως εύρει βελτίωσιν των βασάνων της. Αλλά μετά 20 ημέρας ο Κύριος την εφώναξε εις την αιώνιαν ζωήν με άγιον θάνατον αφήσας μεγάλα παραδείγματα αγίων αρετών. Ενταφηάσθει εις την αιώνιαν ζωήν με άγιον θάνατον αφήσας μεγάλα παραδείγματα αγίων αρετών. Ενταφηάσθει εις την άνω Σύρον εις τον Τάφον των Καλωγραιών Ουρσουλινών.» [10.07.1922]
7. Ειρήνη Φυρίγου του Ανδρέα
Στην απογραφή του χωριού στις 6.08.1932 [εγ. 19] βλέπουμε μια Ειρήνη Φυρίγου του Ανδρέα και της Αννέτας. (υπάρχει σχέση με τη Ειρήνη Φυρίγου του Νικολάου; βλ. πιο κάτω)
8. Μαριέττα Ξενοπούλου [1862-1942]
«Εις τας 30 Σεπτεμβρίου 1942 απέθανε η αδελφή Μαριέττα Ξενόπουλου εκ του Χωρίου Βόλακος. Εκατοίκησε πολλά έτη εις τα Λουτρά εις το σπήτι της Συντροφίας υπηρέτη την Εκκλησία και τους Πατέρας Ιησουίτας. Είχε μερικήν αρετήν αδελφικής αγάπης, με μεγάλην καρδιάν επεριποιήτο όσας έμειναν εις το σπίτι δίδωσα εις όλας εκδούλευσιν και βοήθειαν. Ήτο δια όλας χάρι και παριγορία. Ασθένεισε εις έσχατην ηλικίαν επαρεδόθη εις μιαν ανιψυάν της, υπόφερε με υπομονήν τα βάσσανά της, η παριγορία της εις το τέλος της ζωής της ήτον ο Ιερεύς και προσευχή. Εζήτησε και έλαβε τα άγια Μηστήρια συμορφωμένη εις το Θείον θέλημα παρέδωκε το πνεύμα της εις τον Θεόν εις ηλικίαν 79 ετών και 6 μηνών. Σύμφωνα με το βιβλίο Θανάτων Ενορίας Αγ. Αγαπητού, ΙΙ, φ.213, πέθανε στο Αγάπη: «Σωτήριο έτος 1942, 30 Σεπτεμβρίου, πέθανε η Μαρία (ή Μαριέττα) Ξενοπούλου του Αντωνίου, μοναχή Ουρσουλίνα, σε ηλικία 80 ετών, γεννήθηκε και βαπτίσθηκε στη Βωλάξ, παρέδωσε το πνεύμα της σ' αυτό το χωριό (Αγάπη). Την έθαψαν στα Λουτρά.» (εγγ. 30.09.1942) [Libro Maestro, αρ. εγ. 21, υπάρχει στην απογραφή τις 18.08.1911] Εκ παραδρομής αναφέρεται ότι γεννήθηκε το 1867 [Απόστολος Μωραΐτης, Δήμος Σωσθενίου Τήνου - Οδοιπορικό Μέσα στο Χρόνο, Αθήνα 1994, σελ. 249] Την βρίσκουμε και στην απογραφή της 18.8.1911 [εγ. 5] 

Φραγκισκανίδες Μοναχές Για τις μοναχές του λεγόμενου Τρίτου Τάγματος του Αγ. Φραγκίσκου(Φραζεσκάνες τις ονόμαζαν οι ντόπιοι) γνωρίζουμε πολύ λίγα στοιχεία. Για τις Φραγκισκανίδες ήταν υπεύθυνοι οι πατέρες Φραγκισκανοί της αντίστοιχης μονής στη Μέση. Το αρχείο, δυστυχώς καταστράφηκε από πυρκαγιά στις αρχές του 20ού αιώνα.

Η ίδρυση δυο γυναικείων μοναχικών ταγμάτων στο ίδιο νησί, με παραπλήσιο Κανονισμό και τρόπο ζωής, έφερε ανταγωνισμό μεταξύ των δυο ανδρικών Ταγμάτων καθοδηγητών. Έγγραφο του πατέρα Gianlorenzo da Sora, προς τον επίσκοπο της Τήνου Βικέντιο de Via, συντεταγμένο στις 3.07.1773 μας πληροφορεί ότι οι Φραγκισκανίδες μοναχές άρχισαν την ύπαρξή τους στο νησί της Τήνου το 1614. Το 1719 υπάρχουν 40 περίπου μοναχές όχι έγκλειστες. Η κάθε υποψήφια μοναχή όφειλε, από τον Κανονισμό των Ταγμάτων τους, να κατέχει ορισμένα περιουσιακά στοιχεία με τα οποία θα εξασφάλιζε τα απαραίτητα προς το ζην. Πολλά απ' αυτά τα έγγραφα περιέχονται στο ΑΚΤ φάκελος 38, εσ.4 (σύνολο 97 εγγράφων) καθώς και κάποια άλλα συμπληρωματικά (όπως διαθήκες, δωρεές, λεγάτα κ.α.) μας δίνουν αρκετές πληροφορίες και για το δεύτερο γυναικείο μοναχικό τάγμα.

1. Ελισσάβετ Φοσκαρίνη του Ιακώβου
Η Αδελφή Ελισσάβετ, αποφάσισε σε νεανική ηλικία, αφού ζούσαν οι γονείς της, να ενδυθεί το ράσο του Αγ. Φραγκίσκου. ο πατέρας της Ιάκωβος Φοσκαρίνης του ποτέ Ανδρέα και η σύζυγός του Αννέζα, συνέταξαν το προικοχάρτι της. Το κείμενο έχει ενδιαφέρον και για τα τοπωνύμια της περιοχής:
«Στο όνομα του Χριστού Αμήν. 1755, στις 8 Μαρτίου, στο χωριό Βωλάξ, στο σπίτι του Ιακώβου Φοσκαρίνη του ποτέ Ανδρέα, με την Αννέζα τη σύζυγό του, οι οποίοι επιθυμώντας η κόρη τους η λεγόμενη Ελισσάβετ να ενδυθεί το φόρεμα του σεραφειμικού Αγ. Φραγκίσκου με την ευλογία του Κυρίου του Θεού και τη δική τους, της υπόσχονται ως προίκα όσα ακολουθούν δηλαδή, στη θυγατέρα τους τη λεγόμενη Ελισσάβετ: Το κτήμα στο Άσπρο Βουνί που συνορεύει ο Βαπτιστής Βιδάλ και ο Γιώργης Ασκαθάρης. Επίσης στη θέση Κορακιά, το κτήμα με κήπο και με όλα του τα δέντρα, όπως βρίσκεται, και που συνορεύει ο Γιάννης Φοσκαρίνης και ο Τζώρτζης Φερίγος. Επίσης την αμμουδαριά στη θέση Καλαξινά, μια παραγκεριά που συνορεύει ο Γιώργης Γκίζης και ο Αλεξανδρόπουλος. Στη θέση Ασκέλες, το κτήμα με τις μουριές που συνορεύει ο Γιάννης Καλούμενος και ο [...]. Επίσης, το κτήμα στον Βριάδο, εκείνο που έχω από τη μητέρα μου και που συνορεύει ο ίδιος ο υποσχόμενος και ο Γιάννης Καλούμενος, όπως βρίσκεται. Επίσης στο χωριό, το κτήμα της Αλωνίστρας που συνορεύει ο Γιώργης Φερίγος. Επίσης, στην ίδια τοποθεσία μια συκιά. Επίσης στη Σούπανη το κτήμα με τ' αμπέλι και τις συκιές που συνορεύει ο Πιέρος Τσικαλάς και ο Γιώργης Τσικαλάς. Επίσης το έξω σπιτάκι, όσο θα ζουν οι υποσχόμενοι, και μετά τον θάνατό τους θα μπορεί (η μοναχή) να έχει το μεγάλο σπίτι, οπότε θα πρέπει να αφήσει το μικρό. Επίσης όλα τα γυναικεία της ρούχα και μια καρυδένια κασέλα όπως βρίσκεται. Εγώ, ο Δον Πέτρος Βιδάλ εφημέριος της Βωλάξ, συνέταξα το παρόν και βεβαιώνω τα παραπάνω και ήταν παρόντες μάρτυρες ο Μάρκος Ξενόπουλος του Γιάννη και ο Ανδρέας Καλούμενος του Γιάννη». [ΑΚΤ, Ενοριακό Αρχείο Βωλάξ, φ. 3] Υπάρχει και άλλη μία αναφορά [ΑΚΤ, φακ. 38, εσ. 4, 14.05.1879]
2. Ελιζαμπέτα Καλουμένου του Γεωργίου
Το όνομά της μας το «δίνει» ο π. Αντώνιος Φόνσος [Ιδιόρρυθμες Καλόγριες στην Τήνο μέρος Β', Τηνιακά Ανάλεκτα τόμ. 4ος, 2000, σελ. 128]. Το επώνυμό της το βρίσκουμε στην απογραφή της 6.08.1861, και στον κατάλογο καλογραιών [εγ. 78]
3. Ελένη Φοσκαρίνη του Ιακώβου
Προικοσύμφωνο της της μοναχής Ελένης Φοσκαρίνη του Ιακώβου και της Ειρήνης [φ. 166-167, 14.05.1879] Το πιστοποιητικό συνέταξε και υπέγραψε ο εφημέριος Λουτρών Αντώνιος Σιγάλας. Υπάρχει και συμπληρωματικό προικοσύμφωνο. [φ. 174-175, 14.05.1880] Υπάρχει στον κατάλογο καλογραιών. [εγ. 43]
4. Ειρήνη Φυρίγου του Νικολάου
Προικοσύμφωνο και πιστοποιητικό για την προίκα της Ειρήνης Νικ. Φυρίγου [φ. 180-183, 14.05.1886 και 29.05.1886] Το πιστοποιητικό συνέταξε και υπέγραψε ο εφημέριος Λουτρών Αντώνιος Σιγάλας. Την πρωτοβρίσκουμε στον κατάλογο καλογραιών [εγ. 57] ως Irene Nicol. Firigo. Στα βιβλία της Βωλάξ τη βρίσκουμε κι άλλες φορές [18.10.1902, στην περιοχή Περάματα, και 14.10.1905] 

Τέλος, Από μια εκτίμηση αξίας κτημάτων του Γιάννη Φοσκαρίνη, από το Νικολό Δελλατόλα,[φ. 10, 13.09.1789], υπάρχει αναφορά σε κάποια «ανώνυμη» μοναχή. Από τα τοπωνύμια μπορούμε να συμπεράνουμε πως κατάγεται από τη Βωλάξ. Δεν ξέρουμε όμως σε ποια μοναχή αναφέρονται.

[1] H Santa Angela Merici ταξιδεύοντας το 1524 στους Άγιους Τόπους στάθμευσε για λίγες μέρες στην βενετοκρατούμενη Κρήτηόπου και τυφλώθηκε. Συνέχισε το ταξίδι στους Άγιους Τόπους, ξαναβρήκε το φως της και επέστρεψε στη Ρώμη. Τον Νοέμβριο του 1535 επέλεξε 12 παρθένες και ίδρυσε το Τάγμα σε ένα μικρό σπίτι στην Μπρέσια. Το 1807 έγινε πλέον Αγία από τον Πάπα Πίο Η'.

[2] Ο επίσκοπος Τήνου Ιωάννης Κολλάρος, το 1819, σημείωνε σε ποιμαντορική επίσκεψή του: «Υπάρχουν ακόμα μερικές ευλαβείς γυναίκες ντυμένες με το φόρεμα της Αγίας Ούρσουλας και της Αγία Κλάρας, οι οποίες κάνουν απλούς όρκους. Οι πρώτες, με την άδεια του επισκόπου, διευθύνονται από τον Ηγούμενο των Ιησουϊτων, οι δεύτερες από εκείνον του Αγ. Φραγκίσκου, και με διάταγμα της Ιεράς Συνόδου, κατοικούν στα ιδιωτικά τους σπίτια, ζουν με τη μικρή προίκα τους και με τις διάφορες εργασίες τους. Αρκετές από αυτές κάνουν μάθημα στα μικρά κορίτσια στα διάφορα χωριά, έχουν κάποια ευθύνη στο να καθαρίζουν την Εκκλησία και προϊστανται κάθε βράδυ στην απαγγελία του Αγ. Ροδαρίου». [Hofmann, Tinos, σελ. 199-200] 

[3] «Οι Ουρσουλίνες Παρθένες κατοικούν μόνες στα ιδιωτικά τους σπίτια, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει άβατο, ούτε κοινοβιακή ζωή, και κάνουν απλούς όρκους αγνότητας, και όρκο παραμονής στο Τάγμα, δίχως όρκο φτώχιας και υπακοής». [Hofmann, ό.π. σελ. 139]

Πηγή πληροφοριών υπήρξαν:
π. Αντώνιος Φόνσος, Ιδιόρρυθμες Καλόγριες στην Τήνο μέρος Α', Τηνιακά Ανάλεκτα τόμος 3ος, 1998, σελ.129
π. Αντώνιος Φόνσος, Ιδιόρρυθμες Καλόγριες στην Τήνο μέρος Β', Τηνιακά Ανάλεκτα τόμος 4ος, 2000, σελ.128
Απογραφή έμψυχου δυναμικού χωρίου Βωλάξ, 6.8.1861
Απογραφή έμψυχου δυναμικού χωρίου Βωλάξ, 18.8.1911
Libro Maestro di Vulaccus, 1849

Για τη μεταφορά: dvidos, 7-2015