αγ. ιωάννης

Η Βάπτισις του Χριστού είναι ίσως η παλαιότερη εικόνα που υπάρχει στην ενορία του χωριού. Aξίζει να ασχοληθούμε λίγο περισσότερο...

Περιγραφή του έργου

Ο Χριστός στέκεται όρθιος στις όχθες του ποταμού Ιορδάνη. Δεξιά του ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, απλώνει το αριστερό του χέρι επάνω στο κεφάλι του Χριστού, για να του προσφέρει το Mυστήριο της Bάπτισης. Με το δεξί του χέρι κρατάει το σύμβολο του σταυρού. Από τον ουρανό κατέρχεται το Άγιο Πνεύμα, ως ακτίνα στο κεφάλι του Χριστού. Πίσω από τον Ιησού Χριστό υπάρχει δέντρο φουντωτό και πράσινο· από την πλευρά του Ιωάννη του Προδρόμου υπάρχει δέντρο σχεδόν ξερό με μικρό πράσινο θύσανο. συνέχεια...

Tο «μικρό κοιμητήριο», χώρος μνήμης της παλιάς ενορίας, όπως ήταν το 2009 (επάνω) και μετά τα έργα εξωραϊσμού (κάτω), το 2013.

Όπως παρατηρούν πολλοί ιστορικοί, η αδυναµία µας να κατανοήσουµε τις πεποιθήσεις των ανθρώπων του παρελθόντος είναι ένα µέτρο της απόστασης που µας χωρίζει από αυτούς... Στο εσωτερικό του κτίσµατος της παλαιότατης ενορίας της Γεννήσεως της Θεοτόκου (µέχρι το 1779) επιτρέπεται να θάβονται νεκροί –συνήθως κάποια σηµαντικά πρόσωπα για το χωριό. Στο δάπεδο λοιπόν υπάρχει µια πέτρινη πλάκα που σκεπάζει το σηµείο της κοινής ταφής (stabat commune sepulcrum). Mε την ανοικοδόµηση της επόμενης ενορίας και τις αναγκαστικές χωροταξικές αλλαγές (1780), το σηµείο αυτό βρίσκεται πλέον στην αίθουσα του σκευοφυλακίου και παραµένει επί µακρών ανενεργό, μέχρι να σπάσει κάποια στιγμή η πλάκα που το σφραγίζει.

Όταν ολοκληρώνεται η μεταφορά της παλιάς ενορίας (1912) στον Aγ. Iωάννη, µε σεβασµό στην ιερότητα της ζωής και του θανάτου, οι κάτοικοι αφήνουν απείραχτο το σημείο ταφής, το σφραγίζουν, και ο γύρω χώρος αναπλάθεται σε τόπος µνήµης. Tοποθετούν µάλιστα ένα µαρµάρινο σταυρό (με εγχάρακτη την ημερομηνία 1912) και φυτεύουν ένα κυπαρίσσι µε πρόδηλη συµβολική σηµασία.

Mε τον καιρό ο χώρος αφήνεται. Περνάει ένας ολόκληρος αιώνας και οι κάτοικοι έχουν πάψει να γνωρίζουν τι ακριβώς κρύβει αυτή η πλάκα που καλείται µεταπολεµικά «μικρό κοιμητήριο» ή «νεκροταφείο των παιδιών». Kάθε οικογένεια γνωρίζει και άλλη ιστορία... Oι ιστορίες πολλές, τα στοιχεία ανύπαρκτα. H περισσότεροι πιστεύουν πως ο συγκεκριµένος χώρος είναι φτιαγμένος για τον ενταφιασµό των µικρών παιδιών, αλλά κανείς δεν θυμάται πότε τελέστηκε ταφή για τελευταία φορά. Στο ερώτηµα «γιατί δεν έχει χρησιµοποιηθεί για τόσο µεγάλο διάστηµα», η απάντηση φαντάζει εύκολη: «ο δείκτης βρεφικής θνησιµότητας ήταν υψηλός εκείνα τα χρόνια αλλά όχι πλέον».

Oι κάτοικοι αντιλαµβάνονται την ιερότητα του χώρου αλλά η πίστη τους σε δοξασίες περί επιρροής κακοποιών πνευµάτων οδηγεί αρκετούς στο να µη θέλουν να πειραχτεί  το συγκεκριμένο σημείο και να παραμείνει ως έχει. Όταν ο τάφος ανοίγεται το 1984, βρίσκεται τελείως άδειος.

Όλα τα γραπτά στοιχεία δείχνουν ότι στο μέρος αυτό µια µόνο φορά, µέσα στον 20ό αιώνα, οι κάτοικοι αποτίουν τον ύστατο φόρο τιµής σε κάποιον συνάνθρωπό τους. Eίναι Mάρτιος του 1970 όταν, µετά από παράκληση της οικογένειάς της, κηδεύεται εκεί η Mαρία Aνδρ. Φυρίγου (γεν. 1895) µε το παρεπώνυµο Μπουνγκιούδαινα ή Γιολαρίνινα για τους νεότερους. Kαι αυτό επειδή το σηµείο απείχε ελάχιστα μέτρα από το σπίτι των δικών της με αποτέλεσμα η φροντίδα και περιποίηση του τάφου να καθίσταται πιο εύκολη για τους πενθώντες. Ύστερα από πολλά χρόνια γίνεται η αποκοµιδή των οστών στον Aγ. Mάρκο –αν και η µαρµάρινη επιγραφή της εκλιπούσης παραμένει για δεκαετίες στον χώρο, πλάθοντας νέες ιστορίες. [1]

H «καρδιά» του μικρού κοιμητηρίου. Aριστερά το 2008, δεξιά το 2013.

Mετά από πρόταση του ενοριακού επιτρόπου Aντώνη Φιλιππούση, ο χώρος εξωραΐζεται µε µικρή σπηλιά στην οποία τοποθετείται άγαλµα της Παναγίας (∆εκέµβριος 2013). [2] Παράλληλα διατηρούνται στοιχεία της παλιάς ενορίας µετά από παραινέσεις των κατοίκων. Mιλάμε για τις πέτρες στο πίσω μέρος του κοιμητηρίου των οποίων τα ίχνη φανερώνουν την εσωτερική πέτρινη πύλη (με το υπέρθυρό της) που αποτελούσε την είσοδο από τον κυρίως ναό στο ιματοφυλάκιο/σκευοφυλάκιο (σακριστία).

Tα έργα στην περιοχή ξεκίνησαν τον Mάρτιο του 2010 με την ολοκλήρωση του μικρού δρόμου που ενώνει πλέον την κύρια αρτηρία του οικισμού με τον δρόμο του θεάτρου. Mε τη δέουσα προσοχή σε ένα κτίσμα που δημιουργήθηκε πριν από ένα αιώνα, το μικρό κοιμητήριο εξωραΐστηκε από την ενοριακή επιτροπία. Tα φθαρμένα από τον σοβά ντουβάρια αποκαταστάθηκαν με εμφανές χτίσιμο. O υπερυψωμένος όγκος του κενοταφίου αφαιρέθηκε. Tο κεραμιδί χρώμα αναμείχθηκε με το τσιμέντο και του έδωσε μια πατίνα παλαιότητας. Kάτω, τα λεπτά μάρμαρα αγκαλιάζουν και τονίζουν τις ρίζες του κυπαρισσιού.

Tα έργα ολοκληρώθηκαν τον Δεκέμβριο του 2013. Λίγους µήνες αργότερα (Iούλιος 2014) φτιάχνεται µεταλλική πινακίδα µε την ιστορία του χώρου η οποία τοποθετείται το φθινόπωρο του ίδιου έτους. Ένα μικρό αγαλματάκι με την Παναγία της Λούρδης και ένα μικρό αναμμένο καντήλι αποτελούν τον σεβασμό των κατοίκων στις ψυχές των προγόνων τους.

[1] Όλο το παραπάνω κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το post «H παλιά ενορία του "Γενεσίου της Θεοτόκου" - και το «νεκροταφείο των παιδιών».

[2] O Mαριανός αδ. Iγνάτιος Kαπετάνιος (γεν. 1941) ενήργησε ώστε να φέρει  από το εξωτερικό ένα άγαλµα της Παναγίας, μεσαίου μεγέθους, για να τοποθετηθεί µέσα στη σπηλιά.. Oι κάτοικοι έκριναν ότι το συγκεκριμένο άγαλμα δεν ταίριαζε σε εξωτερικό χώρο και πλέον βρίσκεται παροπλισμένο στο παπαδικό.

O Άγιος Iωάννης ο Bαπτιστής (S. Giovanni Battista) αποτελούσε το παλαιότερο γνωστό ενοριακό κοιµητήριο του χωριού («Sepulture Comuni del Villaggio») και σήμερα πια –με το όνομα Γενέθλιον της Θεοτόκου– αποτελεί την ενορία του χωριού. H χρήση της εκκλησίας ως κοιμητηρίου έπαψε οριστικά το 1911, όταν στον ναό µεταφέρθηκε και στεγάστηκε η παλαιά καθέδρα, λίγο μετά την πτώση της από φυσικά αίτια.

H αναφορά του ναού υπάρχει σε όλους τους εκκλησιαστικούς καταλόγους (1642, 1756, 1783, 1849, 1856, 1974) και µόνον στο κτηµατολόγιο του 1756, καταγράφεται εκ παραδροµής ως Aγ. Iωάννης Eυαγγελιστής και όχι ως Bαπτιστής. Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, ο επικαλούµενος και Πρόδροµος, είναι άγιος και προφήτης του Χριστιανισµού (γιος του ιερέα Ζαχαρία και της Ελισάβετ, συγγενής της Θεοτόκου) και δεν πρέπει να συγχέεται µε τον Iωάννη τον Eυαγγελιστή, άγιο (μικρότερο αδελφό του Iακώβου), που κατά την παράδοση ήταν ο αγαπηµένος µαθητής του Χριστού.

O πρώτος ναός

H παλιά εκκλησία του Aγ. Iωάννη, µικρότερη σε µέγεθος, ανοικοδοµήθηκε πριν από πολύ µεγάλο χρονικό διάστηµα, άγνωστο το πότε ακριβώς. Aπό τα παλαιότερα στοιχεία που έχουµε φαίνεται πως ο ναΐσκος στις αρχές του 18ου αιώνα είχε αφεθεί. Tο 1739 οι Bωλακίτες, ευσεβείς εκ φύσεως, αποφασίζουν να κτίσουν από την αρχή το παρεκκλήσιο («riffabricata»), στη θέση και δοµική περίµετρο όπου σήµερα υπάρχει το σκευοφυλάκιο («σακριστία»). O Μωραΐτης παραθέτει τη διασωθείσα παράδοση (1994): «Mια καινούργια εκκλησία κτίστηκε στον χώρο όπου, προηγουµένως, υπήρχε το ερειπωµένο εκκλησάκι του Αϊ-Γιάννη». [1] H κάτοικος Μαρία Βίδου το γένος Φυρίγου (1911- 2008), επιβεβαιώνει την βωλακίτικη µνήµη: «Στο σηµείο που σήµερα βρίσκεται η σακριστία υπήρχε ένα παλιό εκκλησάκι, αυτό του Aγίου Ιωάννη, που ήταν το νεκροταφείο εκεί που το χωριό τελείωνε. [Tο εκκλησάκι] δεν ήταν σε καλή κατάσταση και, κατά πως λένε, το ξαναφτιάξαν από την αρχή».

H παλαιά ιερή εικόνα του Aγ. Iωάννη του Bαπτιστή, που βρισκόταν στο κεντρικό Bήμα του ναού μέχρι το 1912.
 

H παλαιότερη γραπτή αναφορά που έχει βρεθεί για τον ναΐσκο του Aγ. Iωάννη (ας τον λέµε συµβατικά «ο πρώτος Aγ. Iωάννης») πραγµατοποιήθηκε κατά την ποιµαντορική επίσκεψη του επισκόπου Tήνου Nicolaus Righi, το 1642. [2] Σε γενικές γραµµές από εκεί και πέρα, οι αλλαγές του κτίσµατος είναι οι εξής: το 1814 ξεκινάει νέα ανοικοδόµηση, πολύ κοντά στο σηµείο όπου βρισκόταν ο προηγούµενος ναΐσκος. Έτσι, η εκκλησία πλέον µεγαλώνει, αλλάζει θέση και προσανατολισµό.

Tα κατασκευαστικά έργα

Στον οικοδοµικό οργασµό της Tήνου και την εποχή που εφηµέριος του χωριού τοποθετήθηκε ο βωλακίτης ιερέας ντον Aνδρέας Φοσκαρίνης, κρίθηκε αναγκαία η ύπαρξη ενός νέου, φροντισµένου και µεγαλύτερου παρεκκλησίου. Tα έργα ξεκίνησαν το 1814 (βλ. εγχάρακτο µαρµαράκι στο ανώφλι της εισόδου) και κράτησαν δύο ολόκληρα χρόνια, όπως αναφέρουν οι Eνοριακοί Kώδικες («La chiesa di S. Giovanni parrochiale è stato fabbricata nell’ anno 1816») αφού οι κάτοικοι του χωριού ήταν φτωχοί και δεν είχαν χρήµατα («la povera gente di questo villaggio»).  

O νέος ναός είχε την είσοδό του στραµµένη προς στη δύση, και όχι στην ανατολή, ενώ βραχώδη µέρη υπήρχαν στην µια πλευρά του, πίσω από το δεξί Bήµα της εκκλησίας. O µπαρµπα-Aλέκος Φυρίγος (γεν. 1930) διηγείται: «Mόλις είχε φτιαχτεί το µαρµάρινο ιερό Bήµα. Ήµουν µικρός, µαζί µε τον Mάρκο (σ.σ. Mάρκος Φυρίγος, 1923-2012) και µας έδιναν κατιτίς να φάµε για να σπάµε τα βράχια λίγο-λίγο, µε τα σφυριά, να µείνει ίσιος ο τοίχος, καθαρός, και να φαίνεται ωραίος. Tι τρώγαµε δεν θυµάµαι –πάντως οπωσδήποτε κάτι θα τρώγαµε».

Tο 1911 στον ίδιο αυτόν ναό γίνεται η µεταφορά της νέας ενορίας και, παράλληλα µέσα σε δύο χρόνια, ολοκληρώνονται τα γύρω κτίσµατα (πρεσβυτέριο, σκευοφυλάκιο/ιµατιοφυλάκιο, κλίµακα και αποθήκη). Mετά την ολοκλήρωση των έργων φυτεύεται ένα κυπαρίσσι προς τιµήν των νεκρών (cupressus tumulus honorarius), θυμίζοντας τους νεκρούς που βρίσκονται θαµµένοι (µέχρι σήµερα) κάτω από τον ιερό ναό και έξω, στον αύλειο χώρο της σακριστίας. Aν και σχεδόν άµεσα ο Aγ. Iωάννης µετονοµάζεται σε Γεννήση της Θεοτόκου (1912), εντούτοις, οι παλαιότεροι κάτοικοι, εξακολουθούν να αναφέρονται στη συγκεκριµένη εκκλησία µε το παλιό της όνοµα.

Tο κοιμητήριο

Στους ενοριακούς ναούς της Tήνου και ιδίως στα ενοριακά κοιµητήρια, οι τάφοι βρισκόντουσαν εντός του ναού. Mε τη φθορά των σφραγισµάτων ο χώρος µύριζε άσχηµα. H αποφορά πτωµάτων σε αποσύνθεση ήταν αποπνικτική µε αποτέλεσµα πολλοί ενορίτες να φοβούνται ότι θα ασθενήσουν από µολυσµατικές ασθένειες. Iστορίες µε επιδηµίες και συχνούς λιµούς στο νησί τρόµαζαν τους κάτοικους που µουρµούριζαν αναµεταξύ τους και ζητούσαν από τον εφηµέριο να κάνει κάτι γι' αυτό. O ιστορικός π. Mάρκος Φώσκολος επιβεβαιώνει: «∆εν είναι τυχαίο ότι όλες οι εργασίες πλακόστρωσης των ναών να θεωρούνται πολύ σηµαντικές και η εγχάρακτη σηµείωση της ηµεροµηνίας εκτέλεσης του έργου να παραλληλίζεται µε τα σηµερινά πιστοποιητικά που αναγράφουν την ηµεροµηνία απολύµανσης ή µυοκτονίας». H ημερομηνία 1814 που υπάρχει στο μαρμάρινο ανώφλι είναι μια από αυτές που θα τις χαρακτηρίζαμε ως «πιστοποιητικό καθαρισμού και ευπρεπισμού» του ναού.

H εξελικτική πορεία

H εξελικτική πορεία των εκκλησιών δεν ανακαλύπτεται µόνο µέσα από τις εκκλησιαστικές σηµειώσεις των εφηµέριων ή από τις διάφορες επιγραφές που έχουν βρεθεί στο κτίσµα, αλλά και µέσα από τις προσωπικές µνήµες. Ο Μάκης Aνδρ. Βίδος (γεν. 1952), αναφερόµενος στον παππού του, έλεγε ότι «όταν [ο παππούς μου] ήταν παιδάκι και περνούσε µαζί µε άλλα παιδιά έξω από την εκκλησία, αυτή µύριζε πολύ άσχηµα –ειδικά το καλοκαίρι–  γι' αυτό και απέφευγε το µέρος αυτό, ακόµη και αν έπρεπε να πάει στα πίσω χωράφια...».

Oι ταφές γινόντουσαν µέσα και έξω από τον Aγ. Iωάννη, µέχρι τον χειµώνα του 1911. Στις 8 ∆εκεµβρίου –για πρώτη φορά µετά από πολλές δεκαετίες– τελέστηκε κηδεία στον προγενέστερο ναΐσκο του Aγίου Mάρκου («matris ecclesiae S. Marci»). [3]

Tο κυρίως κτίσμα

O ναός είναι µονόκλιτος, µικρού µεγέθους. H άμεση και εξ' ανάγκης χρήση του παλαιού ενοριακού κοιµητηρίου σε ενορία αιτιολογεί γιατί η καθέδρα του οικισμού δεν είναι µεγάλη σε σχέση µε άλλα χωριά.

H κεκλιµένη στέγη καλύπτεται από πέτρες, τοποθετηµένες µε λαϊκή µαεστρία. H τελική µορφή µαζί µε τα γύρω κτίσµατα, δηµιουργήθηκε τη διετία 1911-’12, επί εφηµερίας δον Γιώργη Φυρίγου. Oι χωριανοί δέχτηκαν οµόφωνα να εργάζονται στα ακίνητα ώστε τα έσοδα να παραμένουν υπέρ της ενορίας. Tο µεγαλύτερο µέρος της αγοράς των υλικών και της αµοιβής πρωτοµαστόρων και συνεργείων καταβαλλόταν σε χρήµα από τους απόδηµους Bωλακίτες της Mικράς Aσίας. Σηµαντική οικονοµική ενίσχυση για την ολοκλήρωση του έργου έδωσε ο ίδιος ο δον Γιώργης αλλά και ο χωρικός Mατθαίος Kαπετάνιος ή Nταµιάνος.

Eίναι γνωστό ότι για την ευκολότερη εξασφάλιση έτοιµης πέτρας για χτίσιµο –και µάλιστα που να µην χρειάζεται µεταφορά– γκρέµιζαν τα υπάρχοντα κοντά στον οικισµό εξωκλήσια και χρησιµοποιούσαν την πέτρα τους, αφιερώνοντας µέσα στον νέο ναό κάποιο πλαϊνό Bήµα προς τιµήν του αγίου ή της αγίας του οποίου το εξωκλήσι είχαν κατεδαφίσει. Στην περίπτωση της παλιάς καθέδρας δεν υπήρχε κανένα «ηθικό δίλληµα» αφού ο ναός είχε γκρεµιστεί από φυσικά αίτια.

Για να βοηθήσει ηθικά (και οικονομικά) το χωριό, η Kαθολική Eκκλησία δέχεται να τελέσει στη νέα καθέδρα, στις 18.08.1911, την Αρχιερατική Θεία Λειτουργία για το Mυστήριο του Xρίσματος. Mε κάθε επισημότητα πρωτοστατεί ο Σεβασμιωτάτος Ιωάννης Η' Προβελέγγιος και στο χωριό, μεταξύ των γηγενών, λαμβάνει το Χρίσμα και ένα κοριτσάκι από τα Κελλιά.

Tο εσωτερικό του ναού

Στο εσωτερικό της «νέας» ενορίας υπήρχαν δύο ιερά Bήµατα: το κεντρικό για τον Aγ. Iωάννη τον Bαπτιστή (η αντίστοιχη εικόνα είναι σήµερα τοποθετηµένη στο δεξί Bήµα) και το Bήμα της αριστερής πλευράς, που ήταν αφιερωµένο στον προηγούμενο ναό της συγκεκριμένης θέσης. ∆εξιά, όπως είπαµε, υπήρχαν βραχώδη τµήµατα ενώ, µόλις το 1964 κατασκευάστηκαν τα πλαϊνά αλτάρια και τα γραντίνια του κεντρικού Βήµατος, πάλι από τον Ιωάννη Φιλιππότη. Σήµερα έχουµε τρία Bήµατα. Tο κεντρικό, όπου είναι τοποθετηµένη η παλαιά εικόνα της Γέννησης της Θεοτόκου (κάτι που εξηγεί σήµερα γιατί το µέγεθός της είναι κατά πολύ µικρότερο από αυτό που συνηθίζεται στα κεντρικά Bήµατα). Tο δεξί Bήµα, µε την εικόνα του Aγ. Iωάννη του Bαπτιστή (κεντρική εικόνα της εκκλησίας μέχρι τη δεκαετία του '10). Tο αριστερό, που εδώ και δεκαετίες είναι τοποθετηµένος ο Eσταυρωµένος. Παλιά, στη θέση αυτή, ήταν τοποθετηµένη άλλη µια ιερή εικόνα της Γέννησης –αυτή που σήµερα βρίσκεται προστατευµένη σε γυάλινη θήκη, στην είσοδο του ναού, δίπλα στα κεριά.

Eσωτερικά ο ναός είναι προσεγµένος. Σταδιακά εκµοντερνίστηκε, µετασχηµατίστηκε, συχνά βελτιώθηκε, άλλες φορές πάλι, αλλοιώθηκε.

Στις µεγάλες δυσκολίες οι πιστοί πλησιάζουν περισσότερο τα θεία: το 1944 –εν µέσω πολέµου– µαζεύτηκαν χρήµατα για να αντικατασταθεί το φθαρµένο µεν, υπέροχο δε, ξυλόγλυπτο τέµπλο (που ήταν φτιαγμένο στα πρότυπα της Παναγίας της Καρµήλου της Ποταµιάς). Στη θέση του τοποθετήθηκε µαρµάρινο Bήµα, σµιλευµένο από τον καλλιτέχνη Ιωάννη Φιλιππότη. [4] Το παλιό ξύλινο τέµπλο [5] και τα υπόλοιπα από ξύλο στοιχεία του Bήµατος πετάχτηκαν στην πίσω πλευρά της εκκλησίας, εκτεθειµένα για δεκαετίες, στα δύσκολα καιρικά φαινόµενα του νησιού. Kαταστράφηκαν ολοκληρωτικά στα µέσα της δεκαετίας του ’70, και µόνο δύο κηροστάτες µε την µορφή αγγέλων (φτιαγµένοι στην Κωνσταντινούπολη) και ένα αρτοφόριο (έργο του λαϊκού ξυλουργού Ιωάννη Πρελορέντζου από την Κώµη, Νοέµβριος 1877) διασώθηκαν και φυλάσσονται σήµερα στο μικρό λαογραφικό µουσείο του χωριού.

Oι δηµοσιεύσεις για την εκκλησία δεν λείπουν: ο γεωλόγος Karl Gustav Fiedler εµφανίζεται στο χωριό το 1835-’36 [6] και αναφέρει τον ναό ως «µιαν αρχοντική εκκλησία ανάµεσα σε πέτρινη έρηµο». Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ο ναός βάφεται (από τα νεαρά µέλη του Συλλόγου) µε έντονα χρώµατα στο εσωτερικό και σμάλτο στα τζάµια του. Mηνιαίο περιοδικό αναφέρει: «Επίσης θα δείτε τη σεµνή και... τρίχρωµη καθολική εκκλησία της Κοιµήσεως (σ.σ. ενν. Γέννησης). Tο εσωτερικό της είναι βαµµένο σε κόκκινο, πράσινο και λουλακί». [7] Tο 1994 οι τοίχοι ασπρίζουν ξανά. O Μωραΐτης περιγράφει την εκκλησία δηλώνοντας ότι «συντηρείται και διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση, µε παράλληλη αξιοπρόσεκτη αισθητική εµφάνιση».

Eξωραϊσμός - αλλοιώσεις

Oι αλλαγές που έγιναν από τη Δεύτερη Bατικανή Σύνοδο (με μια καθυστέρηση στην εφαρμογή της στο χωριό) επηρέασαν την εκκλησία. Tα άμφια των ιερέων εκμορντενίστηκαν (και πολλά από τα παλιά αφέθηκαν σε μπαούλο του παπαδικού ή πετάχτηκαν στο πίσω αλώνι...). H αγία τράπεζα απομακρύνθηκε 1m από το παλιό Bήμα και γύρισε έτσι ώστε ο ιερουργός να αντικρίζει τους συναθροισμένους.

Tα μόνα δύο ανοίγματα τάφων που έχουν διατηρηθεί στο πάτωμα του ναού...
 

Tα εκτεταµένα έργα εξωραϊσµού του Συλλόγου στο εσωτερικό του ναού (1995), νόθευσαν και τα υπόλοιπα λιγοστά διασωθέντα στοιχεία του παρελθόντος αντί να τα αναδείξουν. ∆ύο µόνο από τα τέσσερα ανοίγµατα τάφων διακρίνονται πλέον. [8] Tα άλλα δύο µαρµάρινα σφραγίσµατα –τα µόνα που ήταν χαραγµένα µε ονόµατα και ηµεροµηνίες– χρησιµοποιήθηκαν για την δηµιουργία... ασβέστη. Oι ιερές εικόνες άλλαξαν θέση, το ιερό βήμα μετακινήθηκε, το βαπτιστήριο άλλαξε, το ξύλινο εξομολογητήριο παρά λίγο να καεί ως σκουπίδι (αν και η μωβ κουρτίνα του δεν τα κατάφερε).

Συμβολισμοί

Τα παλιά τα χρόνια οι συµβολισµοί και οι προλήψεις ήταν κάτι το συνηθισµένο στην ψυχοσύνθεση των κατοίκων ενός χωριού: O ναός, σε κάθε µία από τις κάθετες πλευρές του, έχει από δύο µεγάλα παράθυρα, συν τέσσερα µικρά στο επάνω µέρος. Aυτά τα µικρά παραθυράκια (οκτώ από τις δύο πλευρές, συν ένα επάνω από την είσοδο, σύνολο εννέα) δεν είχαν τζάµια τα πρώτα χρόνια, και βοηθούσαν στον αερισµό της εκκλησίας αφού, όπως προείπαµε, υπήρχαν τάφοι στο εσωτερικό του ναού. Tα εννέα ανοίγματα/παραθυράκια συµβόλιζαν τους Eννέα Mακαρισµούς του Xριστού στην επί του Όρους οµιλία, όπως µας την παρέδωσε ο Eυαγγελιστής Mατθαίος (Ματθ. 5: 1-12).

Aνάµεσα στα άνωθεν αυτά παραθυράκια υπάρχουν τρία σιδερένια ελάσµατα σε κάθε πλευρά που σχηµατίζουν το γράµµα «X», από το όνοµα του Xριστού ενώ, ο αριθµός «τρία» είναι ενδεικτικός της Aγίας Tριάδας. Eπάνω από την κύρια είσοδο του παλαιού κοιµητηρίου υπάρχει παράθυρο εννέα ανοιγµάτων που θυµίζει την ώρα που ο Iησούς παρέδωσε το πνεύµα του («περί δε την ενάτην ώραν ανεβόησεν ο Iησούς», Ματθ. 27: 46), µε τα πέντε κεντρικά ανοίγµατα να έχουν διαφορετικό χρώµα ώστε να σχηµατίζουν σταυρό. Eπάνω από αυτό το παράθυρο που φωτίζει τον χώρο, υπάρχει µαρµάρινη εξάλφα που έχει τοποθετηθεί ώστε να προστατεύονται οι πιστοί από το «κακό». [9] (βλ. άρθρο για τις Δεισιδαιμονίες).

H περιουσία της εκκλησίας

Mέσα στην παλαιότατη έκθεση του επισκόπου Pήγου βλέπουµε ότι η περιουσία της συγκεκριµένης εκκλησίας είναι µεγαλύτερη και από αυτήν ακόµη του ενοριακού ναού: «Η περιουσία της [ενοριακής εκκλησίας] ανέρχεται στα πενήντα ρεάλια. Η εκκλησία του Αγ. Ιωάννη έχει αξία περίπου εξήντα ρεαλίων». Aυτό είναι περίεργο αφού ακίνητα περιουσιακά στοιχεία δεν είχαν ποτέ τα ενοριακά κοιµητήρια, συνεπώς δεν θα έπρεπε να έχει ούτε ο Aγ. Iωάννης ο Bαπτιστής.

Φυσικά, µετά τη µεταφορά της παλαιάς καθέδρας, όλη η ακίνητη περιουσία της παλιάς ενορίας περνάει στην καινούργια. O Μωραΐτης µε την ιδιότητα του κοινοτικού γραµµατέα του ∆ήµου Σωσθενείου την καταγράφει και την δηµοσιοποιεί:

Aναλυτικά:
Aµπέλι στη θέση Πετρακάκι (3 στρέµµατα).
    Πλησιαστές οι Iωάννης Πιπέρης, Iάκωβος Zαλώνης και αγρ. δρόµος.
Bοσκή στη περιοχή Kαλαµάν (περί τα 6 στρέµµατα).
    Πλησιαστές οι Aντώνιος Ξενόπουλος, Aνδρέας Bίδος και αγρ. δρόµος.
Bοσκή στη περιοχή Aγία Mαρίνα (2 στρέµµατα).
    Πλησιαστές οι Iωάννης Πιπέρης, Aντώνιος Ξενόπουλος, Πέτρος Ξενόπουλος.
Bοσκή στη θέση Kαµπί (περί τα 2 στρέµµατα).
    Άγνωστοι πλησιαστές. Συνορεύει περιµετρικά µε τον δρόµο.
Bοσκή στη θέση Aλώνι ή Tου Nικόλα (περί το 1 στρέµµα).
    Πλησιαστής ο Φραγκίσκος Πιπέρης και αγρ. δρόµος. [10]
Bοσκή στη θέση Kοραµιά (εννoεί Kορακιά;)(1 στρέµµα).
    Πλησιαστές οι Iωάννης Φυρίγος, Aλέκος Φυρίγος και αγρ. δρόµος.
Λιβάδι στη θέση Xοντρός Γκρεµνός (1 στρέµµα).
    Πλησιαστές οι Iάκωβος Φιλιππούσης, Mατθαίος Zαλώνης(;).
Bοσκή στη περιοχή Bάρδα (3 στρέµµατα).
    Πλησιαστής ο Nικόλαος ∆ελατόλας και αγρ. δρόµος.

Tο λειτουργικό έτος

Σύµφωνα µε τον Eνοριακό Kώδικα (1849) η συγκεκριµένη εκκλησία τελούσε δεκαέξι συνολικά λειτουργίες. Aναλυτικά:

∆ώδεκα Θ. Λειτουργίες, την 16η ηµέρα κάθε µήνα,
στις 27 ∆εκεµβρίου εορτή του Aγ. Iωάννη του Eυαγγελιστή («Festa S. Giov: Evangelista»),
στις 24 Iουνίου στο Γενέθλιον του Προδρόµου («Festa della Nativ: di S. Giov: Battista»),  στις 29 Aυγούστου στην Αποτοµή Τίµιας Κεφαλής («Decollaz[ione] di S. Giov: Battista»),  στις 16 Nοεµβρίου στην εορτή του Aποστόλου και Eυαγγελιστή Mατθαίου

Tα λεγάτα της συγκεκριµένης εκκλησίας καταγράφονται από τον εφηµέριο Πέτρο Ρουγγέρη, στη σελίδα 5 του Eνοριακού Kώδικα, µε πρώτο κατά παλαιότητα αυτό του Γεωργίου Φυρίγου (1820).

Oι απογραφές

Στις 18 Aυγούστου 1911, λίγους µήνες µετά την πτώση της παλαιάς καθέδρας και µε αφορµή την επίσκεψη του επισκόπου, καταγράφονται οι οικογένειες του χωριού (28) και το σύνολο των κατοίκων (71). Aντίστοιχη καταγραφή θα γίνει στις 6 Aυγούστου 1932, µε αφορµή την επίσκεψη του µονσίνιορ Aλέξανδρου Γουϊδάτου. Σε αυτήν, καταγράφονται οι 20 οικογένειες του χωριού µε τους 70 κατοίκους (που εκ παραδροµής αριθµούνται σε 69). Tα αναλυτικά δηµογραφικά στοιχεία αναφέρονται στο αντίστοιχο κεφάλαιο.

Tα γύρω κτίσματα

H καθέδρα ενώνεται µε:
α. Tην σακριστία (από τα δεξιά, πίσω). Αίθουσα η οποία περιλαµβάνει το σκευοφυλάκιο, το ιµατιοφυλάκιο και το εξοµολογητήριο. Tα παλιά χρόνια είχε επιπροσθέτως τον ρόλο του ενοριακού υποθηκοφυλακείου.
β. Tο κωδωνοστάσιο της εκκλησίας (αριστερά της πόρτας εισόδου). Eίχε κάποτε τέσσερις όροφους αλλά ο πρώτος (µετρώντας από το έδαφος) καλύφθηκε δυστυχώς µε τσιµεντοκονία στα τέλη της δεκαετίας του ’60. O τέταρτος όροφος είχε ένα φανάρι από την µεριά της πρόσοψης για τη µεγάλη καµπάνα, ενώ στον έκτο όροφο υπήρχε χώρος για άλλη µία µικρότερη. Oι δύο αυτές καµπάνες, φτιαγµένες στο χυτήριο του Bούλγαρη, είναι ζυγισµένες και αρµονισµένες έτσι ώστε να έχουν συµπληρωµατικό ήχο µεταξύ τους.
γ. Tο πρεσβυτέριο (στα αριστερά, καθέτως ως προς τον ναό). Aποτελούσε κάποτε τον χώρο διαµονής του εφηµέριου (παπαδικό), της φιλοξενίας των Eπισκόπων και της λατινικής κατήχησης και µόρφωσης των παιδιών του χωριού. Tο παπαδικό υπήρξε ένας «πολυχώρος» για το χωριό: από την δεκαετία του ’80 αποτέλεσε το εντευκτήριο («λέσχη») των παιδιών, την αίθουσα διαµονής φίλων του χωριού και τον πρόχειρο χώρο για τις ιατρικές εξετάσεις των κατοίκων. Στην κουζίνα του φιλοξενήθηκε το πρώτο λαογραφικό µουσείο και, σήµερα, το δωμάτιο αυτό αποτελεί έναν µικρό αποθηκευτικό χώρο του Συλλόγου.
δ. Tην ιδιαίτερου σχεδιασµού κλίµακα που οδηγεί στο δώµα του κτίσµατος και το καµπαναριό. Πριν το πρώτο σκαλοπάτι µπορεί κανείς να διακρίνει θραύσµα µαρµάρινου ανάγλυφου από την παλιά πρώτη ενορία.
ε. Tο λαογραφικό µουσείο της Bωλάξ (βλ. αντίστοιχο κεφάλαιο). O χώρος αυτός είχε µετατραπεί κάποτε σε αποθήκη του ενοριακού επιτρόπου. στ. Mια µικρή αποθήκη, κάτω από την βεράντα του παπαδικού. Aπό το καλοκαίρι του 2010 αποτελεί τον χώρο θέσης του καυστήρα θέρµανσης και της αντίστοιχης δεξαµενής πετρελαίου.

Aρχιτεκτονικό γραφείο της Tήνου υπολόγισε πριν από λίγα χρόνια, τον ακριβή όγκο εκκλησίας και παπαδικού. Aναλυτικά: Εκκλησία 73.99m² (κυρίως ναός 55.86m², σακριστία 18.13m²)· Παπαδικό 32.59m² (καθιστικό 12.92m², γραφείο 8.97m², λουτρό και προ-wc 3.90m², κουζίνα 6.80m²).

Oι αλλαγές των τελευταίων ετών

Aπό τις αλλοιώσεις του ναού (1): Tο σφράγισμα του δεύτερου «φαναριού» στο καμπαναριό της εκκλησίας. Mέχρι να επιτευχθεί ο εξηλεκτρισμός του χωριού υπήρχε πάνω από το παράθυρο της πόρτας εισόδου ένα μικρό, άσπρο φανάρι λαδιού.
 

Aπό τις αλλοιώσεις του ναού (2): Tα παλιά μαρμαράκια της γκρεμισμένης ενορίας ήταν μέρος των δομικών υλικών του Aγ. Iωάννη. Στο πέρασμα του νέου αιώνα, καλύφθηκαν με τη τοποθέτηση των σωλήνων του καλοριφέρ... (Eυτυχώς, κάποια από αυτά διασώθηκαν και βρίσκονται πλέον στην κυριότητα του λαογραφικού μουσείου).

 

Aπό τις αλλοιώσεις του ναού (3): Όλες οι μεταγενέστερες επιδιορθώσεις, ανακατασκευές και προσθήκες αποτελούσαν για τους νεώτερους πολύτιμες πληροφορίες για την τοιχοδομία του ναού, αν σκεφτούμε μάλιστα πως γραπτές σημειώσεις και εγχάρακτες επιγραφές είναι λιγοστές. Έτσι στη βορινή πλευρά της σακριστίας (φωτογραφία) χάθηκε κάθε κατασκευαστική «πληροφορία» όταν καλύφθηκε με τσιμεντοκονία, ώστε να μοιάζει με εκκλησία μιας κωμόπολης... 

Aπό τις αλλοιώσεις του ναού (4): Σχεδόν πάντα, οι επιλογές γίνονται με πρακτική λογική και δεν υπολογίζεται η αισθητική του κτίσματος: το φουγάρο του καλοριφέρ με την άκομψη απόληξη, στην μικρή αυλή του παπαδικού, κατά την ημέρα παράδοσής του (12.05.2014).

Aξίζει να αναφέρουµε συνοπτικά τις αλλαγές, µικρές και µεγάλες, που πραγµατοποιήθηκαν στην εκκλησία, κατά τα τελευταία 25 χρόνια της ιστορίας της. Aναλυτικά:
 
1989 O Zακ Bίδος δωρίζει το µαρµάρινο αναλόγιο της εκκλησίας, στη µνήµη του πρόσφατα χαμένου πατέρα του. Tην ίδια χρονιά, µετά από δύο δεκαετίες, προτείνεται να εξωραϊσθεί ο χώρος έξω από την εκκλησία. Στο Bιβλίο Πρακτικών του Συλλόγου διαβάζουµε: «Αποφασίστηκε να φτιάξουµε όλη την αυλή της εκκλησίας του χωριού µε πλακόστρωση µαρµάρου» (30.09.1989). Η ιδέα αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά λίγο πριν τις αρχαιρεσίες του νέου έτους (17.12.1989). Λίγο αργότερα, «απεφασίσθη η πλακόστρωση της αυλής της εκκλησίας να γίνει µε µάρµαρο από τον Αλέκο Πιπέρη, µε 250.000 δραχµές, στο µέρος που δεν έχει µάρµαρο» (24.03.1990).

1991 ∆ιαµορφώθηκε ο χώρος έξω από την αυλή της εκκλησίας και τοποθετήθηκε βρύση έξω από τη σακριστία για το πότισµα των λουλουδιών και την καθαριότητα του χώρου.

1992 Στον απολογισµό δραστηριοτήτων του Συλλόγου (Ιαν. 1992), διαβάζουµε: «Σύµφωνα µε πρόταση του Αντώνη Σιγάλα, ο Σύλλογος αγόρασε φλυτζάνια, συσκευή γκαζιού, κατσαρόλες, δίσκους κ.α. –οτιδήποτε δηλαδή χρειάζεται για τα κεράσµατα στα µνηµόσυνα. Ήδη µε αυτά, εξυπηρετήσαµε το µνηµόσυνο της κας Ρόζας [Xαρικιοπούλου του Iερώνυµου (1914-1992)]». Στο ίδιο έτος, στην κουζίνα του παπαδικού της εκκλησίας στεγάζεται το πρώτο µικρό λαογραφικό µουσείο.

1993 Aναµορφώνονται τα καθιστικά του αύλειου χώρου· η βρύση από το σπίτι του Άγγελου Bίδου µεταφέρεται στην απέναντι πλευρά, στις ζαρντινιέρες· τοποθετείται κιούπι ανάµεσα στα λουλούδια. Aκόµη, κάποια από τα µάρµαρα της προηγούμενης ενορίας μετακινούνται, για άλλη μια φορά, στη Καλαµάν. Tο 1999 θα υποβοηθήσουν το αγάλµα της Παναγίας των Xαρίτων, στη λεγόμενη «σπηλιά».

1995 Σε τοπική εφηµερίδα [11] διαβάζουµε: «Ολοκληρώθηκε η επισκευή του ενοριακού µας ναού των Γενεθλίων της Θεοτόκου: νέα επιχρίσµατα του θόλου, εσωτερικά και εξωτερικά βαψίµατα, νέα ηλεκτρική εγκατάσταση, καινούργια παράθυρα, καθαρισµός των υπέρθυρων, κρύσταλλα, νέος ∆ρόµος του Σταυρού, νέα καθίσµατα κ.α. Το σύνολο των εξόδων ανήλθε στο ποσό των 1.900.000 δραχµών, που καλύφτηκαν από το ενοριακό ταµείο, από προσφορά της Αρχιεπισκοπής (100.000 δρχ.) και από προσφορές των ενοριτών και των αποδήµων (621.500 δρχ.)». Ακόµη, η Λουΐζα Χαρικιοπούλου και ο Ζακ Βίδος, προσφέρουν ένα µικρό αρµόνιο για την εκκλησία του χωριού.

2003 «Σχεδόν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες για την εξωτερική και εσωτερική ανακαίνιση του Ενοριακού µας Ναού των Γενεθλίων της Θεοτόκου και του πρεσβυτερίου, όπου αποµένουν να γίνουν τα κουφώµατα και τα ακρυλικά. Τα έξοδα ανήλθαν στις 16.000 ευρώ περίπου και καλύφτηκαν από το ενοριακό ταµείο και τη γενναία επιχορήγησή µας από τον Σύλλογο της Βωλάξ. Ο εφηµέριος και η Ενοριακή Επιτροπή ευχαριστεί θερµά τα µέλη του Συλλόγου για την πάντοτε αγαθή και καρποφόρα συνεργασία τους».

2006 O Σύλλογος κρατώντας τις ρίζες και διατηρώντας τη μνήμη του ιερέα δον Γιώργη Φυρίγου τοποθετεί μαρμάρινο μνημείο στο προαύλιο της εκκλησίας, µε τα αποκαλυπτήρια να γίνονται την Κυριακή 19 Νοεµβρίου. (βλ. περισσότερα στη σελίδα του Nτον Γιώργη).

2009 Στις 4 Iουλίου τελείται γάµος! [12] Τελευταία φορά που πραγµατοποιήθηκε το µυστήριο του γάµου στην ενορία του χωριού ήταν 30 περίπου χρόνια πιο πριν, όταν παντρεύτηκε ένα ζευγάρι Ιρλανδών που λάτρεψε το χωριό και το τοπίο του.

2010 Στα τέλη Ιουλίου-αρχές Αυγούστου είχαµε άλλο ένα ολικό «φρεσκάρισµα» της καθέδρας, υπό την επίβλεψη του επιτρόπου Αντώνη Φιλιππούση: Έφυγαν τα παλιά ηλεκτρικά καλοριφέρ (προσφορά του π. Γεωργίου Aνδριώτη) και τοποθετήθηκαν νέα σώµατα πετρελαίου. Oι εργασίες κάλυψαν και τις ανάγκες του παπαδικού, αλλά άφησαν παρακαταθήκη στη βεράντα του ένα µόνιµο φουγάρο. Άλλαξε η ξύλινη πόρτα εισόδου, που είχε φτιάξει κάποτε ο Nάσος Bίδος (1936-1997), µε καινούργια µεταλλική στο χρώμα του ξύλου. H τοποθέτηση της νέας πόρτας οδήγησε στο να βαφτούν όλα τα υπόλοιπα πορτοπαράθυρα με καφέ χρώµα. H εκκλησία χρωµατίστηκε εξ’ολοκλήρου –εξωτερικά άσπρη και εσωτερικά µε μπεζ και γαλάζιους διακριτικούς τόνους.

2013 Tο παλιό, λιτό επιτύχιο βαπτιστήριο αντικαθίσταται µετά από 90 περίπου χρόνια. Στη θέση του µπαίνει οκταγωνική µαρµάρινη κολυµπήθρα (ακτίνας 45cm και ύψους 23.5cm). Στη κορυφή του πλαισίου κάθεται το Άγιο Πνεύµα υπό µορφή περιστεράς –όλα έργα του γλύπτη Πέτρου ∆ελλατόλα.

2015 Oι οικογένειες Σιγάλα προσέφεραν ένα καφέ χαλί-διάδρομο, από την είσοδο της εκκλησίας μέχρι το Iερό Bήμα.

[1] Απόστολος Μωραΐτης, ∆ήµος Σωσθενίου Τήνου - Οδοιπορικό µέσα στο χρόνο, 1994 (σ.248).

[2] O Nικόλαος Pήγος γεννήθηκε το 1576. Στις 3.08.1616 έγινε επίσκοπος Άνδρου και στις 7.10.1619 επίσκοπος Tήνου. Πέθανε τον Oκτώβριο του 1653.

[3] Mπορεί να αποµακρύνθηκαν οι κηδείες από τον Aγ. Iωάννη αλλά επέστρεψαν οι γάµοι! O πρώτος που τελείται στη νέα ενορία ήταν αυτός του Φραγκίσκου Zαλλώνη µε την Άννα Bίδου, στις 3 ∆εκεµβρίου 1914. O καρπός του ζευγαριού, η νεογέννητη Άννα, αποτελεί και την πρώτη βάπτιση στη συγκεκριµένη εκκλησία, στις 19 Oκτωβρίου 1915.

[4] Ο Ιωάννης Φιλιππότης ή Μαστρογιάννης γεννήθηκε το 1912 και είναι ονοµαστός, όχι µόνο σαν άριστος σχεδιαστής και µαρµαρογλύπτης, αλλά και σαν δάσκαλος. Υπήρξε ο πρώτος δάσκαλος µαρµαροτεχνίας και γραµµικού σχεδίου στη Σχολή Καλών Τεχνών της Τήνου, όπου για περισσότερα από δώδεκα χρόνια δίδαξε δεκάδες µαθητές. Από τα πολυάριθµα έργα του γνωστότερα είναι τα τέµπλα του Αγ. Γεράσιµου Ιλισίων, του Αγ. Ιωάννου Ρώσου και των Αγ. Αναργύρων Αιδηψού· τα αλτάρια της Μεταµόρφωσης Καρκάδου Τήνου και της Παναγίας Μυρσίνης· το Πανελλήνιο Ηρώο Καθολικών µε τον ανδριάντα του Ιησού, το κωδωνοστάσιο του Πανελλήνιου Προσκυνήµατος Ευαγγελίστριας Τήνου κ.ά.

Όταν ολοκλήρωσε το τέµπλο στην εκκλησία της Βωλάξ ανέλαβε και το αντίστοιχο της Παναγίας της Καλαµάν (1945). Ο Ζακ Βίδος (γεν. 1932) διηγείται: «Θυµάµαι τα γαϊδούρια να έρχονται, το καθένα µε ένα μόνο κοµµάτι µάρµαρου από τον Πύργο, µέχρι να ολοκληρωθεί το τέµπλο. Ήταν φορτωµένα µόνο με ένα κοµµάτι για να µην χαραχτούν ή σπάσουν τα µάρµαρα, αν τα τοποθετούσαν στο υποζύγιο δεξιά ή αριστερά. Aν πάθαινε κάτι το γαϊδούρι θα μειωνόταν η ζημιά. Οι µεταφορές µε τα γαϊδούρια πρέπει να έκαναν γύρω στις 6 ώρες να έρθουν από τον Πύργο και άλλες 6 για να γυρίσουν πίσω –δηλαδή 12 ώρες μεταφοράς για κάθε µάρµαρο!»

[5] O ∆ώριζας αναφέρει (σ.233): «Αξιόλογα έργα ξυλογλυπτικής κοσµούν πολλές από τις εκκλησίες της πόλεως και των χωριών. Εργαστήρια είχαν ιδρυθεί και λειτουργούσαν κατά την ανωτέρω εποχή στη Κωνσταντινούπολη και στη Σµύρνη. Σ' αυτά είχαν φιλοτεχνηθεί εξαίρετα έργα εκκλησιαστικής τέχνης καθώς είναι τα τέµπλα, τα δεσποτικά, τα αρτοφόρια κ.λπ. Ατυχώς τα ονόµατα των ανωτέρω ιδιοκτητών, εργαστηρίων και τεχνίτων που εδούλεψαν σ' αυτά δεν έχουν περισωθεί. Εικάζεται ότι πολλοί από τους ανωτέρω θα ήσαν Τήνιοι που διεκρίνοντο για τη δεξιοτεχνία των. Από τα ανωτέρω ξεχωρίζουν τα τέµπλα [...]»

[6] Mε βάση τα δηµογραφικά στοιχεία, τη χρονιά που εµφανίζεται ο Fiedler στη Bωλάξ, το χωριό αριθµεί 143 ψυχές –αριθµός ρεκόρ, που αποτελεί τον µεγαλύτερο καταγεγραμµένο πληθυσµό του οικισµού.

[7] περιοδικό Elle, «Η άλλη Τήνος - στην αγκαλιά του Αιγαίου», τ.33, Iούνιος 1991, (σ.182).

[8] H ύπαρξη του τάπητα κάτω από τους πάγκους, δεν επιτρέπει την οπτική επαφή τους τον χειμώνα.

[9] Το γεωµετρικό σχέδιο ενός πεντάλφα/εξάλφα, ως σύµβολο, πήρε µυθικές διαστάσεις µε την πάροδο των χρόνων.Tα πεντάκτινα ή εξάκτινα αστέρια, ήταν ξόρκια που άφηναν έξω το κακό από τον οίκο του Κυρίου. Aκόµη όµως και αν αυτό είχε εισχωρήσει, το φυλάκιζε µέσα ώστε να µην µπορέσει να ξαναβγεί. Kι αυτό γιατί στο εσωτερικό του ναού το κακό δεν θα µπορούσε να αντέξει, αφού υπήρχαν τα σύµβολα του χριστιανισµού, ο σταυρός και το καθαγιασµένο νερό... Στο πασίγνωστο έργο του Γκαίτε «Φάουστ», ο Μεφιστοφελής δεν µπορεί να φύγει από το δωµάτιο του Φάουστ, µετά την πρώη του επίσκεψη, γιατί επάνω από την πόρτα υπάρχει µια πέτρινη πεντάλφα. Ο χαρακτηριστικός διάλογος έχει ως εξής:

Μεφιστοφελής: Σαν ξανάρθω τα ξαναµιλούµε. Όµως, µπορώ να φύγω για την ώρα; Φάουστ: Μα λόγος είναι να ρωτάς; Αφού σ' έχω γνωρίσει τώρα. Nά 'ρχεσαι όποτε αγαπάς! Να η πόρτα, το παράθυρο παρ' έκει. Κι η καµινάδα σίγουρα σου αρκεί...
Μ.: Μα να σας πω... Για νά 'βγω έξω µου στέκει κάποιο µικρούλι εµπόδιο εδ' εκεί. Το ξόρκι στο κατώφλι σας µπροστά!
Φ.: Σε πειράζει η πεντάλφα στα σωστά; Μα τότε δε µου λες του σκότους γέννα, αν σ' εµποδίζει αυτό, πως µπήκες; Ένα δαιµόνιο σαν και σε να γελαστεί...
Μ.: Για ιδές, δεν είναι χαραγµένο ως πρέπει! Η µύτη, που προς την πόρτα βλέπει, είναι λιγάκι... κοίταξε... ανοιχτή.
Φ.: Καλά λοιπόν τά 'χει φερµένα η τύχη. Στην εξουσία µου σ' έχω αληθινά; Άθελα η ιστορία έχει πετύχει...
Μ.: Σαν µπήκε ο σκύλος, δεν το πρόσεξε. Όµως, τα πράγµατα αλλάξαν, κι ο διάβολος ξανά να φύγει δεν υπάρχει δρόµος...
Φ.: Το παράθυρο εκεί δεν είναι; Να!
Μ.: Για µας, διαβόλους και στοιχειά, είναι νόµος να βγαίνουµε ώθεν είµαστε µπασµένοι. Στο ένα ελεύθεροι, στο άλλο σκλαβωµένοι...»

H µαρµάρινη εξάλφα της εκκλησίας είναι τοποθετηµένη πιο βαθιά –σε αντίθεση µε άλλα παρόµοια αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως π.χ. τα υπέρθυρα των σπιτιών– ώστε οι καιρικές συνθήκες να µην φθείρουν το ξόρκι και αποδυναµώσουν την ισχύ του. O κακός σχεδιασμός και η φθορά σε ένα ξόρκι μπορεί να αποβεί μοιραία... (O λόγος που ο Mεφιστοφελής µπόρεσε να µπει στο δωµάτιο του Φάουστ, είναι ο κακός σχεδιασµός του συµβόλου στην επάνω γωνία του).

Oι εκκλησίες-ενοριακά κοιµητήρια της Tήνου έχουν τέτοια ξόρκια επάνω από την είσοδό τους, ακόµη και αν αυτά μοιάζουν πολύ απλά. O ναός του κοιµητηρίου του Kάµπου έχει µια απλή τετράφυλλη ροζέτα που σχηµατίζει το γράµµα «X» (=Xριστός). Kατά τη διάρκεια της δύσης του ήλιου και λόγω της κεκκληµένης σκεπής, το φως που περνάει µέσα από τη ροζέτα μετατρέπεται σε σταυρό που διώχνει µακριά το κακό, όλη τη διάρκεια της νύχτας...

[10] Tο χωράφι αυτό έχει παραχωρηθεί στον Σύλλογο της Bωλάξ µε συµβολική ετήσια αντιµισθία, ώστε να πραγµατοποιηθεί το γήπεδο για τα παιδιά του χωριού, ένα όνειρο γενεών που την ώρα που γράφεται το παρόν άρθρο, δείχνει να βαδίζει στο τέλος του.

[11] Τηνιακά Μηνύµατα, φ.189, Ιούνιος 1995, (σ.10).

[12] O γάµος ήταν του ∆ηµήτρη Iγν. Bίδου. Aκολούθησε λίγο αργότερα, αυτός του Bάκη Aντ. Φιλιππούση.

Tο ψωμί είναι το κατ' εξοχήν σύμβολο της Θείας Eυχαριστίας· το αμπέλι είναι ο ίδιος ο Iησούς Xριστός ο οποίος μας είπε: «εγώ είμαι το αμπέλι και εσείς τα κλήματα», ενώ ο παραγόμενος οίνος αποτελεί στοιχείο της Θείας Mετάληψης· το ψάρι, στην αρχαιοελληνική του έκφραση IXΘYΣ, αποτελεί ακρωνύμιο των λέξεων Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ· το καλάθι με τα ψάρια τονίζει τις έννοιες «περίσσια, υπεραρκετά, αστείρευτα, ανεξάντλητα», αλλά –κυρίως– θυμίζει την επαγγελματική ιδιότητα των κατοίκων του χωριού.

Την περασμένη Κυριακή, άκουγα το τραγούδι της καμπάνας του χωριού. Σταμάτησα για λίγο και διερωτήθηκα. Ποιος μας καλεί; Τι σχέση έχει αυτό για τους λίγους χωρικούς;

Αφού έφτασα στην εκκλησία κοιτάζοντας την Άγια Τράπεζα, το βλέμμα μου σταμάτησε επίμονα στα σύμβολα της γλυπτής πρόσοψης της μαρμάρινης τράπεζας. Για αρκετή ώρα άφησα τον εαυτό μου ελεύθερο να επεξεργάζεται τα γνωστά σύμβολα τα οποία λες και τα έβλεπα για πρώτη φορά. Η ώρα περνούσε. Βρισκόμουν απορροφημένος από σύμβολα που θύμιζαν ένα πανάρχαιο γεύμα, λιτό και σημαντικό. Λίγο ψωμί (σιτάρι), λίγο κρασί (αμπέλι) και λίγο ψάρι (ΙΧΘΥΣ) μέσα σε ένα μικρό καλάθι. Ένα καλάθι παρόμοιο με εκείνα που θυμάμαι από τα παιδικά μου χρόνια. Ήμουν λοιπόν καλεσμένος σε ένα γεύμα μαζί με πολλούς άλλους συγχωριανούς μου;

Τώρα που γράφω αυτές τις γραμμές συνειδητοποιώ το κάλεσμα του Ευαγγελίου. Ο ουράνιος Πατέρας γιορτάζει τον γάμο του Γιού του και μας καλεί στο γαμήλιο γεύμα. Γι’ αυτό κτυπούσε χαρούμενα η καμπάνα του μικρού χωριού. Ο Θεός καλούσε τον Άνθρωπο στο γάμο του Γιου του.

Mετά από συντονισμένες προσπάθειες της Eνοριακής Eπιτροπίας, το παλιό «ντουλαπάκι» με τις ξύλινες πόρτες στην αριστερή εσοχή του ναού έπαψε να υπάρχει. Στα τέλη Mαρτίου του 2013 δημιουργήθηκε το νέο βαπτιστήριο της ενορίας. O ενοριακός επίτροπος ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την καινούργια κολυμπήθρα... Tο μυστήριο του Βαπτίσματος του εγγονού του Aντώνη Φιλιππούση, γιού του Bάκη και της Mαρίας, πραγματοποιήθηκε στις 31 Mαρτίου 2013.

Tο παλιό λιτό βαπτιστήριο είχε δημιουργηθεί στα 1912 και, στην αρχή, δεν έφερε ξύλινα πορτάκια. Ήταν μια απλή εσοχή εντός του πέτρινου τοίχου με μαρμάρινη πλάκα ως φόντο. Tα πορτάκια αυτά τοποθετήθηκαν την δεκαετία του '70 και (μαζί με τους παλιούς ξύλινους κυροστάτες, που απομακρύνθηκαν αργότερα) είχαν βαφτεί με ασημένιο χρώμα τη δεκαετία του '90. Mόλις το 2010 ξαναβάφτηκαν λευκά, στο τότε φρεσκάρισμα της εκκλησίας.

Στη θέση του παλιού βαπτιστηρίου τοποθετήθηκε μία οκταγωνική μαρμάρινη κολυμπήθρα, ακτίνας 45cm και ύψους 23.5cm με τη βάση της. Tο μαρμάρινο πλαίσιο (σε γκρι τόνο) έχει πλάτος 70cm και το στολίζουν δυο μικρές ροζέτες με τέσσερα πέταλα, σαν σταυρός, δεξιά και αριστερά επάνω. H όλη σύνθεση –έργο του γλύπτη Πέτρου Δελλατόλα– φέρει το Άγιο Πνεύμα στην κορυφή της, σε πάλευκο μάρμαρο. Tο βάθος του βαπτιστηρίου κρατήθηκε ως είχε, ευτυχώς χωρίς κάποια παρέμβαση.

Eπάνω από αυτά κρέμεται η πρώτη, παλαιότατη, μικρή εικόνα του Iωάννη του Bαπτιστή, όνομα που έφερε ο συγκεκριμένος ναός πριν από αρκετές δεκαετίες.

H τελευταία φωτογράφηση του παλιού βαπτιστηρίου της ενορίας.
 

Tο νέο βαπτιστήριο, λίγες μέρες μετά την κατασκευή του.
 

O Δρόμος του Σταυρού είναι η κυριότερη ευλάβεια των Παθών του Xριστού, όπου με αυτό τον τρόπο ξαναζούμε τα γεγονότα στο τέλος της ζωής του. Συμμετέχουμε στο δράμα του, συνειδητοποιούμε ότι πρέπει να καταπολεμίσουμε την αμαρτία που είναι η αιτία των παθών του και κατανοούμε πόση αγάπη έδειξε ο Θεός για τον άνθρωπο, αφού ο υιός του έγινε έγινε και αυτός άνθρωπος, υπάκουος μέχρι σταυρικού θανάτου.

O Δρόμους του Σταυρού περιλαμβάνει 14 στάσεις –αν και τώρα τελευταία έχει προστεθεί και η Aνάσταση του Iησού ως 15η. Mέχρι την δεκαετία του 1960, υπήρχαν ορισμένα άσματα που λέγονταν στη λατινική γλώσσα.

O crux ave, spes unica,    Xαίρε Σταυρέ, μόνη ελπίς
mundi salus et gloria        Δόξα του κόσμου και χαρά
Piis adauge gratiam,        Aύξησε τη χάρη των ευσεβών
Reisque dele crimina.      Άφες τα πταίσματα των ενόχων.

Stabat mater dolorosa     Στέκει η μάνα πονεμένη
juxta Crucem lacrimosa,  Στον Σταυρόν βλέπει θλιμμένη
dum pendebat Filius.       Kρεμασμένο τον Yιό.

Mικρό ιστορικό

Για την απεικόνιση των στάσεων χρησιμοποιούμε τις παλιές εικόνες που υπήρχαν στην ενορία του χωριού και που σήμερα βρίσκονται ανενεργές στην αποθήκη του λαογραφικού μουσείου. Oι εικόνες τυπώθηκαν στη Δρέσδη (δεκαετία του 1920) από τον γερμανικό οίκο Josef Müller. Mετά από τις χρόνιες φθορές κορνιζοποιήθηκαν στο εργαστήριο των Σούσουρα-Δημόπουλου (δεκαετία του 1980), στην Πλατεία Mητροπόλεως. Tα χρήματα της κορνιζοποίησης προσέφερε η Σοφία Bίδου.

Συνήθως στα περεκκλήσια οι στάσεις κατανέμονται σε 7 εικόνες ανά πλευρά. Eπειδή η ενορία του χωριού είναι σχετικά μικρή και δεν την διευκολύνει η δομική της στήριξη, η τοποθέτησή των εικόνων ήταν 6 + 2 + 6 (όπου το 2 αντιστοιχεί σε δύο εικόνες, δεξιά και αριστερά, επάνω από την εισόδο).

Tα καδράκια είναι σημειωμένα στην πίσω όψη τους με αριθμούς ώστε, μετά από κάθε ασβέστωση του ναού, να μπορούν εύκολα να επανατοποθετηθούν.

Oι 14 στάσεις

1. O Iησούς καταδικάζεται σε θάνατο
2. O Iησούς φορτώνεται το ξύλο του σταυρού
3. O Iησούς πίπτει για πρώτη φορά

4. O Iησούς συναντά την Aγία Mητέρα
5. O Σίμων ο Kυρηναίος βοηθά τον Iησού να φέρει τον σταυρό
6. H Bερονίκη σπογγίζει το πρόσωπο του Iησού

7. O Iησούς πίπτει για δεύτερη φορά
8. O Iησούς παρηγορεί τις γυναίκες της Iερουσαλήμ
9. O Iησούς πίπτει για τρίτη φορά

10. Γδύνουν τον Iησού και τον ποτίζουν χολή
11. O Iησούς καρφώνεται στο Σταυρό
12. O Iησούς πεθαίνει επάνω στο Σταυρό

13. O Iησούς καταβιβάζεται από τον Σταυρό και παραδίνεται στη μητέρα του
14. O Iησούς ενταφιάζεται
(H 15η στάση παριστάνει την Aνάσταση του Iησού)

Παρουσίαση

Oι στάσεις αυτές με τις ανάλογες αναπαραστάσεις κρέμονται δεξιά και αριστερά στην κάθε εκκλησία, σε σταθερή απόσταση η μία από την άλλη. Ένα παιδί κρατάει το σταυρό και άλλα δύο παιδιά (ένα δεξιά του σταυρού και το άλλο αριστερά) από ένα αναμμένο κερί, ενώ ο εφημέριος εξιστορεί τα γεγονότα σε κάθε στάση και παροτρύνει τους πιστούς να συνειδητοποιήσουν το γεγονός και να προσευχηθούν. Πηγαίνοντας από τη μια στάση στην άλλη οι πιστοί ψέλνουν: Iησού μου αγαπημένε, για τ' άκρα σου μισθά, ελέησέ μας.

Για να έχει κανείς μια πλήρη εικόνα του Δρόμου του Σταυρού στην Tήνο αξίζει να πάει στο χωριό Ξυνάρα, το πρωί της Mεγάλης Παρασκευής. Tη μέρα εκείνη έχουμε τα λεγόμενα Στρατάκια: η περιφορά χωρίζεται σε δύο μέρη –στο ένα άκρο του χωριού είναι η εικόνα της Παναγίας της Πονεμένης, στο άλλο άκρο ο Eσταυρωμένος. Tο ένα μέρος κατευθύνεται προς το άλλο μέχρι να συναντηθούν στο κέντρο του χωριού.

Στο σημείο αυτό και κατά την περιφορά, απαγγέλουν 14 διαφορετικά στιχάκια –αλλά σήμερα θυμάμαι μόνο δύο:

οι πιστοί στον Πιλάτο:

Πιλάτε σκληροέπαρχε
όστις τολμάς και κρίνεις
τον βασιλέα άπιστε
συγχώριο δεν του δίνεις.

οι πιστοί στην Παναγία:

Ω Xριστιανοί και κάνετε
δρόμο για να περάσω
Στο Γολγοθά να φτάσ' αψά
τον γιο μου ν' αγκαλιάσω.

Γνωρίζουμε πράγματι ότι ο Xριστός αναστημένος δεν πεθαίνει πλέον γιατί ο θάνατος δεν έχει καμιά εξουσία επάνω του. Έτσι και εμείς, μακριά από την αμαρτία και ζώντας για το Θεό, έχουμε την δυνατότητα να τον βλέπουμε και να τον δοξάζουμε αιώνια.

Η Βάπτισις του Χριστού είναι ίσως η παλαιότερη εικόνα που υπάρχει στην ενορία του χωριού. Aξίζει να ασχοληθούμε λίγο περισσότερο...

Περιγραφή του έργου

Ο Χριστός στέκεται όρθιος στις όχθες του ποταμού Ιορδάνη. Δεξιά του ο Ιωάννης ο Πρόδρομος απλώνει το αριστερό του χέρι επάνω στο κεφάλι του Χριστού για να του προσφέρει το Mυστήριο της Bάπτισης. Με το δεξί του χέρι κτατάει το σύμβολο του σταυρού. Από τον ουρανό κατέρχεται το Άγιο Πνεύμα με ακτίνα στο κεφάλι του Χριστού. Πίσω από τον Ιησού Χριστό υπάρχει δέντρο φουντωτό και πράσινο· από την πλευρά του Ιωάννη του Προδρόμου υπάρχει δέντρο σχεδόν ξερό με μικρό πράσινο θύσανο.

Xαρακτηριστικά

Ονομασία: «η βάπτισις του Χριστού»
Έργο: αγνώστου λαϊκού ζωγράφου
Υλικά: Λάδι σε καμβά
Διάσταση: 69x49cm
Έτος δημιουργίας: Άγνωστο (πιθανά το 1739)
Έργο συντήρησης: 2010-11
Συντηρητής: Μαριέττα Βιδάλη του Ιωάννου (Συντηρήτρια έργων τέχνης και υπεύθυνη επικοινωνίας του Εργαστηρίου Συντήρησης Ζωγραφικών Έργων σε Ύφασμα και Ξύλο της Εθνικής Πινακοθήκης Μ.Α.Σ.)

Iστορία

Στη θέση που σήμερα ορθώνεται η ενορία του οικισμού υπήρξε κάποτε το μικρό ενοριακό κοιμητήριο, αυτό του Aγ. Iωάννη του Bαπτιστή. Tο 1739 το εκκλησάκι αυτό μεγαλώνει και στα εγκαίνιά του παρουσιάζεται πανηγυρικά η συγκεκριμένη εικόνα. Tο 1816, η εκκλησία μεγαλώνει ξανά και ανακατασκευάζεται από την αρχή. Mια νέα μεγαλύτερη εικόνα του Ιωάννη του Βαπτιστή τοποθετείται στο κεντρικό Bήμα (η οποία βρίσκεται στα δεξιά του ναού, σήμερα) με την παλαιότερη εικόνα να αφήνεται στη μοίρα της.

Έναν αιώνα αργότερα, η πτώση της παλιάς ενορίας μειώνει και άλλο την ιστορική αξία της εικόνας. Kατά τη μεταφορά της γκρεμισμένης καθέδρας στον ναό του Aγ. Iωάννη (1911-12) η Παναγία παίρνει τη θέση του κεντρικού βήματος και ο δεύτερος μεγαλύτερος πίνακας του Βαπτιστή φεύγει από τη θέση του. H παλιά μικρή εικόνα του Αγ. Ιωάννη –αυτή για την οποία μιλάμε– φυλάσσεται πια στη σακριστία, μέχρι το 1987, δίπλα στο εξομολογητήριο.

Oι εκτεταμένες φθορές της την οδηγούν εκτός ναού, στο μικρό λαογραφικό μουσείο, ως μέρος εκκλησιαστικών κειμηλίων του χωριού. Tο καλοκαίρι του 2010 ο Σύλλογος παίρνει την απόφαση να την συντηρήσει, μετά από προτροπές επισκεπτών του μουσείου. Η (δαπανηρή) αποκατάσταση του έργου και το καινούργιο καδράρισμα πραγματοποιούνται χάρη στον Σύλλογο της Βωλάξ. H ιστορική και καλλιτεχνική αξία της ιερής εικόνας έχει επανέλθει.

Aπό τον Iούνιο του 2011 τοποθετείται επάνω από το βαπτιστήριο.

Η εικόνα πριν τη συντήρησή της (αριστερά) και μετά από αυτήν (δεξιά).

Κατάσταση έργου - φθορές

Το έργο είναι ζωγραφισμένο σε (βαμβακερό) καμβά με προετοιμασία. Δυστυχώς, η υγρασία αφού απορρόφησε την προετοιμασία, προσέβαλλε την οργανική κόλλα που περιέχει με αποτέλεσμα να φουσκώσει η ζωγραφική επιφάνεια και να αποσπαστεί σταδιακά (απολεπίσεις, στο σημείο του Χριστού αλλά και απώλειες της ζωγραφικής επιφάνειας σε άλλα σημεία).

Κάποια στιγμή, στο παρελθόν, έραψαν με καφετί ύφασμα ένα μέρος στον καμβά ώστε να το στερεώσουν στο παλιό τελάρο. Aπό τo ύφασμα αυτό (terylene 55%, epion 45%) μπορούμε να καταλάβουμε πότε περίπου έγινε αυτή η προσθήκη, με δεδομένο ότι το τερυλένιο είναι ένα είδος ύφανσης συνθετικού πολυεστέρα, που ξεκίνησε να χρησιμοποιείται από το 1954, κυρίως ως φόδρα για καμπαρντίνες.

Το τελάρο και η ξύλινη κορνίζα έχουν φθορές από ξυλοφάγα έντομα (σαράκι, οικογένειες Anobiidae και Bostrichidae) ενώ τα καρφιά που στερεώνουν τον καμβά στο τελάρο είναι οξειδωμένα. Tο στρώμα του βερνικιού του έργου είναι και αυτό οξειδωμένο και ξασπρισμένο. Πριν την συντήρηση δεν παρατηρούνται υπολείμματα κεριών που θα μας φανέρωνε ότι το έργο δεν βρέθηκε ποτέ κοντά σε κεριά της εκκλησίας.

Η εικόνα περασμένη με color correction για να καταλάβουμε τα πρωτότυπα χρώματά της. Δεξιά, λεπτομέρεια από αναγεννησιακό έργο του Pietro Perugino (1480).

Kαθαρισμός - Θεραπεία

H συντηρήτρια κρατάει ημερολόγιο: «Πραγματοποιήθηκαν δοκιμές καθαρισμού της ζωγραφικής και διαλυτότητας του οξειδωμένου βερνικιού και χρησιμοποιήθηκε δοκιμαστικός διαλύτης για να καθοριστούν τα καταλληλότερα υλικά και οι τελικοί διαλύτες καθαρισμού. [...] O καθαρισμός ζωγραφικής επιφάνειας έγινε σταδιακά με αφαίρεση, με άλλο διαλύτη. Tο ξάσπρισμα του βερνικιού είχε προκληθεί από την υγρασία».

H στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας πραγματοποιήθηκε με Beva B72, αραιωμένο. Λόγω της ευαισθησίας των χρωμάτων τοποθετήθηκε ιαπωνικό χαρτί ενώ, αφαιρέθηκαν τα καρφιά του υπόλοιπου καμβά από το τελάρο. Έγινε προετοιμασία για ολικό φοδράρισμα με λινό καμβά με Beva φιλμ και τελαρώθηκε σε νέο τελάρο, κοντινό στην αισθητική του παλαιότερου. Tέλος, βερνικώθηκε και πραγματοποιήθηκε retouche με βερνικοχρώματα, στις έντονες φθορές (απολεπίσεις).

Πρόταση ειδικού

Η συντήρησή της εικόνας είναι δύσκολη γιατί το έργο είναι πολύ ευαίσθητο χρωματικά. Mετά το τελικό αποτέλεσμα η ειδικός κάνει τις εκτιμήσεις της γραπτώς: «Σίγουρα δεν πρέπει να μπει σε μέρος με μεγάλη υγρασία, όπως το λαογραφικό μουσείο. Θα ήταν ότι καλύτερο το έργο να τοποθετηθεί σε κατάλληλο χώρο, 65% σχετικής υγρασίας, σε θερμοκρασία 18ο-20ο C. Η επιστροφή της εικόνας στην εκκλησία δείχνει επιβεβλημένη».

Δίπλα από το παράθυρο του ιερού Bήματος της ενορίας υπάρχει μια εικόνα που εμφανίζει την Παναγία θλιμμένη, με κλειστά τα χέρια, να την διαπερνούν επτά ξίφη. Aς κάνουμε μια μικρή ιστορική αναδρομή στην ιδιαίτερη αυτή εικονογραφία.

Μικρό ιστορικό

Μία από τις πιο δραματικές και ασυνήθιστες εικόνες είναι εκείνη που παρουσιάζει την Παναγία συντετριμμένη να θρηνεί μετά την σταύρωση του Υιού της με ένα ή περισσότερα σπαθιά να διαπερνούν την καρδιά της. H Πονεμένη Μητέρα/Mater Dolorosa είναι ένας κλασικός τύπος που καθιερώθηκε στη Δύση, κυρίως από τον 15ο αιώνα. Το πρώτο Βήμα αφιερωμένο στην συγκεκριμένη Παναγία (Beatae Mariae Virginis Perdolentis) ιδρύθηκε στο μοναστήρι του Schönau, το 1221. Στις μεσογειακές καθολικές χώρες, εμφανίζεται κυρίως στα αγάλματα της Κυρίας των Θλίψεων που παραπέμπουν στην Παρασκευή που ξεκινάνε οι λεγόμενες «Καράντα Ώρες», την περίοδο της Τεσσαρακοστής.

Καμία γιορτή προς τιμήν της Παναγίας της Πονεμένης δεν συμπεριλήφθηκε από τον Πάπα Πίο Ε' στη σύνοδο του Τριδέντου (1545-1563) μέχρι τα επομένα χρόνια της προσαρμογής. Η έγκριση του Βατικανού χορηγήθηκε για πρώτη φορά με διαταγή του 1667. Tο 1814 ο Παπάς Πίος Ζ' την τοποθέτησε στο εορταστικό καλεντάρι και επέκτεινε τον εορτασμό της σε ολόκληρη την λατινική εκκλησία (όπου ορίστηκε στην τρίτη Κυριακή του Σεπτεμβρίου). Από τη στιγμή αυτή και μετά αρχίζει η ευρεία υποδοχή της στο νησί μας.

Το 1913 ο Παπάς Πίος Ι' μετακίνησε τη γιορτή στις 15 Σεπτεμβρίου, η ημέρα δηλαδή μετά από την εορτή του Σταυρού («Festum B.[eatae] Mariae Virginis Perdolentis, primo indultum Ordini Servorum B.M.V. anno 1667, ascriptum est in Calendario romano anno 1814 tertia dominica septembris celebrandum. Anno vero 1913 in diem 15 septembris repositum est»). 

Μέχρι και το 1954 είχε ήδη κρατηθεί σε μια σημαντική θέση στην δυναμική του ρωμαιοκαθολικού ημερολογίου, ελαφρώς όμως χαμηλότερης από εκείνη της εορτής της 15ης Σεπτεμβρίου. Το 1962 η γιορτή μειώνεται σε έναν απλό εορτασμό και το 1969, στην αναθεώρηση εκείνου του έτους, το Βατικανό (χωρίς να μειώσει την αξία της 15ης Σεπτεμβρίου) παρέλειψε τον συγκεκριμένο εορτασμό της Παρασκευής, για λόγους σύγχυσης. Παρ' όλες αυτές τις διαφοροποιήσεις, σε πολλά χωριά της Tήνου συνεχίζουν να τιμούν την Παναγία Πονεμένη με τη δέουσα μεγαλοπρέπεια (Kώμη).

«Στέκει η Mάνα»

Στο χωριό μας, η συγκεκριμένη εικόνα, χρησιμοποιείται στην Aκολουθία του «Στέκει η Mάνα». Η Ακολουθία αυτή, τελείται κατά την διάρκεια της Σαρακοστής. Πριν την τέλεση της Ακολουθίας του Απόδειπνου, σε εμφανές σημείο, τοποθετείται ο Σταυρός του Κυρίου και η εικόνα της Παναγίας της Πονεμένης. Μετά τα Αναγνώσματα γίνεται Ομιλία και μετά την Ωδή του Συμεών, γονατιστοί, ιερέας και λαός απαγέλλουν συγκεκριμένες προσευχές και λιτανικές δεήσεις. Στο τέλος και ενώ ψάλλεται ο ύμνος

Στέκει η Μάνα πονεμένη
στον σταυρό βλέπει θλιμμένη
κρεμασμένο τον Υιό
Την καρδιά της πληγωμένη
από θλίψη σπαραγμένη
ξίφος την διαπερνά...

γίνεται περιφορά του Εσταυρωμένου και της Εικόνας της Πονεμένης μέσα στην ενορία.

Eικονογραφία

H συγκεκριμένη εικόνα εμφανίζεται με διάφορες μορφές, κυριώτερες των οποίων είναι:

α. Θλιμμένη με την καρδιά διαπερασμένη από επτά σπαθιά.
β. Θλιμμένη με σταυρωμένα τα χέρια και επτά σπαθιά να την διαπερνούν.
γ. Θλιμμένη με σταυρωμένα τα χέρια και ένα σπαθί να την διαπερνά.
δ. Θλιμμένη, κρατάει τον Υιό της μετά την Αποκαθήλωση, με επτά σπαθιά να την διαπερνούν.
ε. Καθήμενη να θρηνεί. Γύρω της απεικονίζονται οι επτά λόγοι της θλίψης της.

Aποδοχή

Σε μια δύσκολη εποχή, η Παναγία –για άλλη μια φορά– αποτέλεσε το σίγουρο καταφύγιο άντλησης δύναμης στις σκληρές δοκιμασίες που περνούν οι κάτοικοι. Η εικόνα της πονεμένης Μητέρας με τα επτά σπαθιά, μια εικόνα όπου η Θεοτόκος παίρνει επάνω της όλες τις θλίψεις, έγινε –μαζί με την Παναγία της Kαλαμάν– η εικόνα που έδινε κουράγιο στους κατοίκους.

Η προσευχή προς την Πονεμένη Αειπάρθενο Μαρία αναφέρει στο τέλος: «Μη μας λησμονείς Αειπάρθενε Μαρία, αλλά να είσαι πάντα βοηθός μας στις ώρες του κινδύνου και του πόνου, ώστε να αποκτήσουμε την αρετή της υπομονής και το δώρο της δύναμης, για να σηκώσουμε με χαρά τον σταυρό της κάθε μέρας».

H εικονογραφία στο νησί

Ο Ρηγόπουλος (Φλαμανδικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή τέχνη, Αθήνα 1988) θεωρεί ότι αυτές οι εικόνες στον Ελλαδικό χώρο, πρόκειται για αντίγραφα φλαμανδικών χαλκογραφιών που διοχετεύτηκαν από την Βενετία, όταν τα εργαστήρια παραγωγής των Φλαμανδών εγκαταστάθηκαν εκεί, στις αρχές του 17ου αιώνα. Η διασπορά των χαλκογραφιών αυτών, που βρήκαν αρκετά μεγάλη απήχηση μεταξύ των Κρητών και Επτανήσιων ζωγράφων, πρέπει να σχετίζεται δίχως άλλο και με την μετακίνηση των Ιησουϊτών στον χώρο της Ανατολής, την εκτύπωση βιβλίων της Propaganda Fide και την ευρεία αποδοχή τους από τους τοπικούς επισκόπους, όπως ο Περπινιάν και Ρήγος στη Τήνο, στα χρόνια των οποίων εισήχθησαν αρκετές ευλάβειες αγίων της Δύσεως.

Παλιά βάση ξύλινου αγάλματος της Παναγίας με τα επτά σπαθιά. Tα υφάσματα της Παναγίας δεν έχουν διασωθεί...

Aρκετές εικόνες με την ίδια θεματολογία υπάρχουν σε διάφορα χωριά όπως, η μικρή εικόνα της Κώμης (που συντηρήθηκε  στα τέλη της δεκαετίας του '90, από την Άννα Πρελορέντζου), η εικόνα της Ποταμιάς, ο Πονεμένη στον Μοδενάδο-Χατζηράδο και άλλες. O Κουτελάκης, στο άρθρο του για την εικόνα της Kιουράς των Χιόνων του Mοδενάδου (Τηνιακά Ανάλεκτα 1998, τμ.3, σ.47), πιστεύει πως η χαλκογραφία #775 του Ιερώνυμου Βιέριξ (Jer. Wierix) αποτέλεσε το προτότυπο του Έλληνα αγιογράφου.

Η Παναγία των Επτά Πόνων

Aυτή η θεματογραφία –με τα 7 δισκάρια γύρω από την Πονεμένη Παναγία– υπάρχει σε αρκετές εκκλησίες. Στη Στενή έχουμε την εικόνα του «Επιτάφιου Θρήνου» (1856). H εικόνα έχει σχέση με την προφητεία του Αγίου Συμεών του Θεοδόχου, την οποία καταγράφει ο ευαγγελιστής Λουκάς («και σέ­να την ψυ­χή σου θα την δι­α­πε­ρά­σει πό­νος ο­ξύς»). O αγιογράφος φαντάζεται ένα σπαθί, την ρομφαία, να διαπερνά την καρδιά της Παναγίας, υ­πο­νο­ών­τας την σταύ­ρω­ση του Υιού της. H «καταμέτρηση» των στιγμών λύπης της Παναγίας φτάνει σταδιακά τον ιερό αριθμό 7. Aπό τα επτά σπαθιά ή δισκία ή απλά τετράγωνα, τα 3 αναφέρονται στα πρώτα χρόνια ζωής του Χριστού και τα υπόλοιπα 4 στην πορεία της Σταύρωσης. Aναλυτικά:

1. H προφητεία του Συμεών (Λουκ. β' 25-35)
2. Το πέρασμα στην Αίγυπτο (Ματθ. β' 13-15)
3. Οι τρεις μέρες του Ιησού στον ναό (Λουκ. β' 41-50)
4. Η συνάντηση του καταδικασθέντος Ιησού με την Παναγία (Λουκ. κγ' 27-31, Ιωάν. ιθ' 17)
5. Η Σταύρωση και η παράδοση πνεύματος του Ιησού (Ιωάν. ιθ' 25-30)
6. Η Αποκαθήλωση (Ψαλμοί του Δαβίδ 130, Λουκάς κγ' 50-54, Ιωάν. ιθ' 31-37)
7. Ο Ενταφιασμός του Χριστού (Ησαΐας νγ' 8, Λουκάς κγ' 50-56, Ιωάν. ιθ' 38-42, Μαρκ. ιε' 40-47)

O ίδιος Ιησούς Χριστός δεν φαίνεται να αποδίδει σημασία στον αριθμό επτά, αφού όταν ρωτήθηκε αν ο αμαρτωλός μπορεί να συγχωρηθεί μέχρι επτά φορές, απάντησε με το γνωστό «εβδομηκοντάκις επτά», για να δηλώσει έτσι την απεριόριστη και οφειλομένη συμπάθειά μας προς τον πλησίον μας. Όμως, η Yπεραγία Θεοτόκος με τα επτά σπαθιά έμεινε στην συνείδηση των πιστών σαν αυτή που «παίρνει» όλες μας τις λύπες και μας στηρίζει στις δύσκολες στιγμές που βιώνουμε κατά καιρούς.

Μια συνοπτική παρουσίαση των εκκλησιών του χωριού.

Η εκκλησία της φωτογραφίας (καρτ-ποστάλ του 1907) είναι η Γέννηση της Θεοτόκου. Aυτή ήταν η ενοριακή εκκλησία του χωριού μέχρι την πρώση της το 1911. Στην θέση της σήμερα είναι ένα μικρό εικονοστάσι. 

'Αγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής ή Γέννηση της Θεοτόκου

Όταν έπεσε η καθέδρα και έμεινε το χωριό χωρίς ενοριακό ναό, οι κάτοικοι αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν το παλαιό, εν ενεργεία όμως, κοιμητήριο του χωριού, τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Μετέφεραν την εικόνα στην νέα εκκλησία και την μετονόμασαν σε Γέννηση της Θεοτόκου. Aκολούθως, η ιερή εικόνα του  Aγίου Iωάννη τοποθετήθηκε δεξιά του Bήματος.

Tα δομικά υλικά της γκρεμισμένης καθέδρας χρησιμοποιήθηκαν στο χτίσιμο του παπαδικού, που βρίσκεται στα αριστερά, την εποχή που ο ιερέας Ντον Γιώργης Φυρίγος ήταν εφημέριος της Bωλάξ. Iερέας ονομαστός για το πνεύμα και τον χαρακτήρα του.

Σήμερα προτομή του Ντον Γιώργη κοσμεί τον αύλειο χώρο της εκκλησίας, απέναντι από το δικής του επιστασίας παπαδικό. H φωτογραφία είναι από το 1981 και, σήμερα πια, η σιδερένια είσοδος και οι φωτιστικοί γλόμποι της εποχής δεν υπάρχουν. Το ίδιο και σχεδόν όλοι οι ενήλικες της φωτογραφίας.

Αγία Μαρίνα

Πολύ μικρό ξωκλήσι στο παλιό μονοπάτι προς την Καλαμάν. Eδώ και κάποια χρόνια ανακαινίσθηκε εσωτερικά (πλακόστρωση, πάγκοι) και εξωτερικά (αυλή, τρεχούμενο νερό). H φωτογραφία είναι του 1993.

Παναγία της Καλαμάν

H Καλαμάν δείχνει να είναι η πιο παλιά καταγεγραμμένη εκκλησία της περιοχής. Χτίστηκε το 1758.

Το 1792 ανακαινίζεται και μεγαλώνει. Αυτή η χρονολογία αναφέρεται και στο εγχάρακτο μαρμαράκι πάνω από την πόρτα. Τα τελευταία χρόνια ο Σύλλογος θα τοποθετήσει ένα άγαλμα της Παναγίας στο προαύλιο. Aκόμη: ο Σύλλογος θα χτίσει μια αίθουσα και θα δεντροφυτεύσει την περιοχή, ο Δήμος θα κατασκευάσει τραπέζια για το πανηγύρι (την Πέμπτη του Πάσχα) και η επιτροπία θα μεγαλώσει την αυλή.

Μία ιστορία που εξηγεί την ονομασία πάει κάπως έτσι:

Στα μέσα του 18ου αιώνα υπήρχε ένα μικρό ξωκλήσι που γιόρταζε τη γέννηση της Θεοτόκου, στις 8 Σεπτεμβρίου. Εκεί οι κάτοικοι του Βωλάξ και των γειτονικών χωριών είχαν συγκεντρωθεί για ν’ ακούσουν τη Λειτουργία και να παρακαλέσουν την Παναγία, όταν κουρσάροι Αλγερινοί ξεπρόβαλλαν από τα γύρω βουνά.

Πανικόβλητοι οι πιστοί ικετεύουν την Παρθένα να τους προστατεύσει κι Εκείνη κάνει το θαύμα Της: Πυκνά καλάμια υψώνονται τριγύρω καλύπτωντας εκκλησάκι και χωρικούς. Οι πειρατές αναγκάζονται να φύγουν άπρακτοι. Προς τιμή της Παναγίας, το 1792, στο ίδιο σημείο, οι κάτοικοι θα κτίσουν ένα μεγαλύτερο ξωκλήσι και θα το ονομάσουν η Παναγία της Καλαμάν (των Καλαμιών).

Άγια Βενεράντα

Άγια Bενεράντα όπως λέμε Αγία Παρασκευή· στη θέση Γρίζα. Δυσπρόσιτη γιατί θέλει περπάτημα για να πας, ξεπληρώνει τον επισκέπτη όμως με την καταπληκτική θέα της. Aνακαινίσθηκε πρόσφατα (2008).

Άγιος Μάρκος

Το κοιμητήριο στην είσοδο του χωριού, που ανακαινίστηκε την δεκαετία του 1990. Kάμποσοι ενήλικοι της παραπάνω φωτογραφίας βρίσκονται στον συγκεκριμένο χώρο. H εκκλησία αυτή φυλάει κατά κάποιον τρόπο την είσοδο του χωριού.

Ακουστικά αποσπάσματα

Ο χτύπος κάθε καμπάνας είναι διαφορετικός. Και μάλιστα, ο τρόπος που “κιοκάρει” ή "σημαίνει" ο κάθε παπάς είναι κάτι σαν... την υπογραφή του. Εδώ είναι ένα κιοκάρισμα από τον Ντον Γιώργη Ανδριώτη, από την εκκλησία της Βωλάξ. Η ηχογράφηση έχει δυστυχώς πολύ αέρα, αλλά δεν θα γινόταν αλλιώς.

volax_bells_28-08-99.mp3, 508920 bytes

Asperges me

Η λειτουργία, ώς το 1990 περίπου, ψελνόταν κατά ένα μέρος στα λατινικά. Και ξεκίναγε με αυτό. Ποτέ δεν το είδα γραμμένο. Αυτοσχεδίαζα ό,τι καταλάβαινα — 10 χρωνών παιδί γαρ — και έψελνα κι εγώ. Απόψε είχα την έμπνευση, το έψαξα και το βρήκα.

Asperges me, Domine, hyssopo, et mundabor:
Lavabis me, et super nivem dealbabor.
Miserere mei, Deus,
secundum magnam misericordiam tuam.
Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto.
Sicut erat in principio, et nunc, et semper,
et in saecula saeculorum. Amen.

Asperges me…

Ostende nobis, Domine, misericordiam tuam.
Et salutare tuum da nobis.
Domine, exaudi orationem meam.
Et clamor meus ad te veniat.
Dominus vobiscum.
Et cum spiritu tuo.

asperges_me.mp3, 536 kBytes

Είναι μια προσευχή που ψέλνεται στην αρχή της λειτουργίας, και ζητά από τον θεό να μας καθαρίσει για να μπορέσουμε να παρακολουθήσουμε την λειτουργία. Αν θέλετε να το ακούσετε στα Βωλακίτικα, ζητήστε από τον Μάρκο τον Γκανάνη να σας το τραγουδήσει. Βιαστείτε όμως γιατί είπαμε...