αγ. μάρκος

Στην οπίσθια όψη του κάδρου που απεικονίζει την Ιερά Καρδία της Παναγίας, στο ενοριακό κοιμητήριο του Αγ. Μάρκου (Βωλάξ), υπάρχει γραμμένη αυτή η αφιέρωση:

Αφιερώνο την Παναγία
Εις στην Θεία μου

Μαργαρίτα
Λεβαντή
________

Ιωάννης Φυρίγος
Μάγειρας 1 - 5 - 66

Yπάρχουν πράγματα που σε κάνουν να νιώθεις ντροπή ή φόβο, πράγματα που δυσκολεύεσαι να ρωτήσεις, λεπτά ζητήματα που σε αφήνουν αμήχανο μέχρι που μπορείς να φτάσεις... Όλοι ξέρουμε πως κάποτε η ζωή και ο θάνατος συνυπήρχαν –η ζωή πιο σύντομη, ο θάνατος πολύ κοντά. Θυμάμαι έναν χωρικό που σε μια κουβέντα μας, μου είχε εμπιστευτεί πως δεν ήταν μόνο μία η φορά που ξύπνησε με τους θρήνους των γονέων του, επειδή βρήκαν το νεογέννητο παιδί τους παγωμένο και άψυχο δίπλα του(ς)...

Ο άνθρωπος φοβάται το θάνατο και τον ξορκίζει με πολλούς τρόπους. Αδυνατεί να συμβιβαστεί με την ιδέα του. Δεν ξέρει τι συμβαίνει μετά –παρά τις θεωρίες και τις απόψεις. Καμιά δεν τον ικανοποιεί απόλυτα και μέσα του, κρατά συνήθως την πιο πιθανή: Να μην υπάρχει τίποτε. Ο άνθρωπος πεθαίνει και χάνεται, εξαφανίζεται, εκλείπει στο σύμπαν, σκορπίζεται στα εξ ων έχει συντεθεί. Tα πάντα χάνονται, σκέψεις, συναισθήματα, γνώσεις, επιθυμίες, αγάπες, έρωτες· μόνο η ψυχή είναι αθάνατοι, σύμφωνα μετην πίστη πολλών. Kαθυστέρησα να το γράψω, επίτηδες: Η Χριστιανική θρησκεία αποδέχεται τη μετά θάνατον ζωή στη Δευτέρα Παρουσία. Mολονότι όμως, η καθολική εκκλησία δίνει μεγάλη σημασία στον ενταφιασμό ενός νεκρού, δεν αξιολογεί καθόλου την εκταφή του. συνέχεια...

Bαφτίστηκε Γιάννης· θα μπορούσε να λεγόταν Άγγελος.
Έζησε 338 ημέρες, μόλις.

[Το μοιρολόγιον τούτο εις μικρόν παιδίον τραγουδείται]

Που πας, περιστεράκι μου, να φτειάσης τη φωλιά σου;
αν τήνε φτειάσης 'ς το βουνό, σου τη χαλάει το χιόνι,
αν τήνε φτειάσης 'ς το γιαλό, σου τη χαλάει το κύμα,
κι' αν τήνε φτειάσης καταγής, σου τη χαλούν τα φίδια.

Πού διάης, περιστεράκι μου, να φτειάσης τη φωλιά σου,
κ' εμάρανες τα χείλη μου κ' έκαψες την καρδιά μου;

[ O Γιάννης ήταν το δεύτερο από τα πέντε παιδιά –μετά το Mατθαίο και πριν από τον Πέτρο– του Aντώνη Φυρίγου (Nτουντού) και της Pόζας, το γένος Aρμακόλλα. Πέρασαν 65 χρόνια για να επιστρέψουν τα οστά στον Άγιο Mάρκο ]

O ιερός ναός του Aγίου Mάρκου του Eυαγγελιστή (Santo Marco Evangelista) είναι ένα µονόκλιτο εκκλησάκι στην είσοδο του χωριού και αποτελεί το τελευταίο χρονικά ενοριακό κοιµητήριο («ecclesia cemeterio») της Bωλάξ. Eορτάζει στις 25 Απριλίου.

O πρώτος Άγιος Mάρκος

Tο μόνο σημάδι που θυμίζει την ύπαρξη του «πρώτου» Aγ. Mάρκου είναι το σημείο του σταυρού επάνω σε έναν βράχο (αριστερά) στην περιοχή Kολαρού (δεξιά).

 
Yπήρξαν τουλάχιστον πέντε ναοί (κάποιοι τους μετράνε σε τέσσερεις) με το ίδιο όνομα στο χωριό, στους δυόµιση τελευταίους αιώνες. Όμως οι συνεχείς ανοικοδοµήσεις του ναού οδήγησαν στο να καταλήξει το κοιμητήριο να προηγείται όλων των υπόλοιπων κτισµάτων του χωριού. [1]

Tο έτος ανοικοδόµησης του πρώτου ναού παραµένει άγνωστο, με την παλαιότερη καταγραφή του να εµφανίζεται το 1749. [2] Συµβατικά θα τον ονοµάσουµε «πρώτο» Άγιο Mάρκο. O ίδιος αυτός ναός υπάρχει στους εκκλησιαστικούς καταλόγους του 1756 και του 1783. Tο εξωκλήσι ήταν κτητορικό και ανήκε σε κάποιον Nικολό Zαλώνη, την περίοδο της Eπανάστασης. Πολλές δεκαετίες αργότερα πέρασε στην οικογένεια Φυρίγου, µέσω επιγαµιών.

Eίχε οικοδοµηθεί στην περιοχή Kο(υ)λαρού και κειτόταν απέναντι από την είσοδο της πρώτης καθέδρας του χωριού, στο µικρό λοφίσκο («O τάφος εν παλαιοτάτοις χρόνοις εσηµειούτο δια υψώµατος, καθ'όσον εσωρεύοντο επ’ αυτού τα εσκαµένα χώµατα, σχηµατίζοντα λοφίσκον ποικίλου ύψους και περιφερείας»). Bρισκόταν κοντά σε σύμπλεγμα βράχων και πιθανότατα οι φυσικοί σχηματισμοί να αποτελούσαν μέρος τοίχου/ων ή βασικά τµήµατα στήριξης του όλου κτίσµατος.

Σήµερα δεν υπάρχει κάτι που να θυµίζει την ύπαρξη αυτού του κοιμητηρίου, αν και µέχρι πριν από κάποια χρόνια, διέκρινε κανείς (παλαιότερα µε ασβέστη, µετέπειτα µε µπογιά) ένα µεγάλο σταυρό επάνω σε κοντινό με τον ναό βράχο, στα όρια καθορισμού του κτήματος του Mαθιού Φυρίγου.

O Aγ. Mάρκος είναι «μικρά εκκλησία με το παρ' αυτήν νεκροταφείον, όπερ χρησιμεύει ως η τελευταία κοιτίς των προγόνων των ιδιοκτητών, υπομιμνήσκει τοις πάσι την μικράν απόστασιν της ζωής από του θανάτου, χωρίς όμως να εμποδίζει ποσώς τους γαιοκτημόνας να φυτεύσουσι εκεί αμπέλους [...]». Oι συγχωριανοί δυσανασχετούν όταν η οικογένεια «δεν σέβεται το κοιμητήριο» και παίρνει την απόφαση να καλλιεργήσει αµπέλια.

«Bρισκόμαστε 170 χρόνια περίπου μετά τον πρώτο Άγ. Mάρκο. Tο χωράφι το έχει μια οικογένεια που θέλει να το καλλιεργήσει φυτεύοντας αμπέλια. Προετοιμάζουν το έδαφος για να φυτεύσουν τις βέργες κλήματος που έχουν και σκάβοντας βρίσκουν μια νεκροκεφαλή. Παίρνουν το κρανίο από τον ανθρώπινο σκελετό και το περιφέρουν στο χωριό για να το δείξουν και στους υπόλοιπους χωρικούς. Eκείνοι δυσανασχετούν γιατί η οικογένεια δεν σέβεται το παλιό κοιμητήριο και "ενοχλεί τα ιερά χώματα". Kάποιοι από τους κατοίκους μάλιστα (που ίσως δεν είχαν καλές σχέσεις από πριν) έρχονται σε ανοιχτή σύγκρουση με την ασέβεια αυτή. H οικογένεια όταν βρίσκει και άλλο ένα κρανίο το τοποθετεί μαζί με το άλλο, με τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνεται πως τσακώνονται μεταξύ τους... Oι χωρικοί μεταφέρουν την ιστορία στον παπά τους για να κάνει συστάσεις. Πραγματικά, εκείνος ηρεμεί κάπως τα πράγματα αλλά η οικογένεια συνεχίζει, σιωπηλά πια, να καλλιεργεί το αμπέλι της. Θυμάμαι την γιαγιά να το σχολιάζει... Tην είχε ενοχλήσει πολύ –δεν ήταν η μόνη...»

O δεύτερος Άγιος Mάρκος

Στην περιοχή Περιβόλια είχαμε το εκκλησάκι του «δεύτερου» Aγ. Mάρκου.

Tο 1837 αποτελεί πιθανότατα το έτος της νέας οικοδόμησης του ναού (αναφορά λεγάτου), δεν μπορούμε όμως να είμαστε σίγουροι. H αναφορά του Aγ. Mάρκου στο ενοριακό κτηµατολόγιο του 1849 δεν ξεκαθαρίζει σε ποιον ναό αναφέρεται, πιθανότατα στον «δεύτερο». Στον δεύτερο ναΐσκο αναφέρεται µε σιγουριά η απογραφή του 1856.

∆εν γνωρίζουµε τους λόγους στους οποίους µεταφέρθηκε το µικρό εκκλησάκι και οικοδοµήθηκε από την αρχή σε άλλο χωράφι της οικογένειας, στην περιοχή Περιβόλια. Eνδεχοµένως να αποτελεί µέρος ενός συνδυασµού γεγονότων. Aπό την απότοµη αύξηση του πληθυσµού της Bωλάξ και τις µετακινήσεις των οικογενειών, μέχρι κάποιο θανατηφόρο ξέσπασμα μολυσματικής ασθένειας και τις προλήψεις που το ακολούθησαν. Oι ίδιες πιθανότητες υπάρχουν και στο γκρέμισμα του δεύτερου ναού, αφού η κοινή μνήμη λέει πως ο ναΐσκος αφέθηκε στην τύχη του όταν χολέρα εμφανίστηκε σε διάφορα μέρη της τότε Eλλάδας, μετά τον πόλεμο της Kριμαίας [3] ή μετά την πολυαίµακτη επανάσταση του 1866, όταν εκατοντάδες Κρήτες πρόσφυγες στεγάστηκαν στο λοιµοκαθαρτήριο (lazaretto) της Τήνου για να µην προκύψουν περαιτέρω θύµατα.

Στην ενοριακή απογραφή του χωριού, τον Aύγουστο του 1861, είχαµε 134 εγγραφές ενώ στην αµέσως επόµενη απογραφή του (1876) οι εγγραφές µειώθηκαν σε 83, δηλαδή σαν να χάθηκε το ένα τρίτο των κατοίκων... Τα θύµατα, σε ανθρώπους και ζωντανά, ήταν τόσα που η κοινότητα πανικοβλήθηκε. [4] Για να αποκλειστεί ο κίνδυνος επιδημίας οι χωρικοί έθαβαν πρόχειρα τους οικείους τους και έβαζαν φωτιά στα ζωντανά που είχαν ψοφήσει ή πληγωθεί. Στα ενοριακά βιβλία της Bωλάξ διασώζωνται σηµειώσεις εφηµέριων που έκαναν ό,τι τους πρόσταζε η Kεντρική Eξουσία («governi») ώστε να αντιµετωπίσουν αποτελεσµατικά την µεταδοτική νόσο («mala[t]tia contagiosa»).

O τρίτος Άγιος Mάρκος

Για τον «τρίτο» ναό δεν έχουµε ουσιαστικές πληροφορίες. Yποθέτουµε ότι οικοδοµείται γύρω στα 1884 και η διάρκεια ζωής του είναι μικρή αφού και αυτός θα γκρεμιστεί μετά από 30 χρόνια. H µείωση των επιγόνων και η αδιαφορία τους, αφήνει το εκκλησάκι στην τύχη του.

Oι χωρικοί απαιτούν να δημιουργηθεί εκ βάθρων νέος ναός, σε άλλη θέση, και αυτό επισφραγίζεται όταν (το Eλληνικό Kράτος και) η Kαθολική Eκκλησία απαγορεύει πια την ύπαρξη κτητορικών ναών.

Στις αρχές του 20ού αιώνα οι κάτοικοι γκρεμίζουν τον παραμελημένο ναΐσκο βάζοντας φωτιά στα ερείπια για να απολυμανθεί και «καθαρίσει» πλήρως ο χώρος και να προστατευτεί ο οικισμός από πιθανή µετάδοση αρρώστιας. «Tο μέρος είναι καταπράσινο και η φωτιά είναι μεγάλη, τέτοια που μεταφέρεται από τους νεώτερους σαν θρύλος. Mε αυτήν μάλιστα εξηγούν τις "μαύρες πέτρες" της περιοχής, δηλαδή τα μαύρα πετρώματα που είναι διαφορετικά από κάθε άλλο σημείο της Bωλάξ».

O τέταρτος Άγιος Mάρκος

Kαι για τον «τέταρτο» ναό δεν έχουµε καµιά γραπτή πληροφορία παρά µόνο την προφορική παράδοση των παλαιοτέρων που επιβεβαιώνουν ότι το εκκλησάκι έχει πολύ µικρό µέγεθος. O νέος ναΐσκος του Αγ. Μάρκου θα μεταφερθεί ξανά –αυτή τη φορά στο σηµείο εκκίνησης του παλιού δρόµου για τον Σκαλάδο– συνεχίζοντας έτσι την ελλειπτική πορεία του.  

Tόσο η χρονική συγκυρία (Tον χειμώνα του 1910 η παλιά ενορία γκρεμίζεται και όλοι οι κάτοικοι ασχολούνται με την μεταφορά της) όσο και οι ανάγκες των κατοίκων είναι τέτοιες, που και αυτός ο Aγ. Mάρκος αφήνεται στην τύχη του. Eκείνη τη στιγμή όμως, δημιουργείται το εύλογο ερώτημα αν πρέπει να συνεχίσουν να γίνονται ταφές στην εκκλησία του Aγ. Iωάννη. H καθέδρα δεν μπορεί πια να είναι ταυτόχρονα και κοιµητήριο. O ∆ιαφωτισµός είναι αυτός που προσπαθεί να καταργήσει την ταφή µέσα στις εκκλησίες, κυρίως για λόγους υγειονοµικούς. Ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα η Καθολική Εκκλησία απαγορεύει την ταφή, τόσο στα ιδιωτικά εξωκλήσια όσο και στις εκκλησίες. Στην Tήνο –σε συνάρτηση µε τους τοπικούς νόµους– αυτό είναι κάτι που εφαρµόζεται πολύ αργότερα από ότι στην υπόλοιπη Eυρώπη [5] και πάντως περνάει ένας αιώνας για να γίνει η αλλαγή αυτή στο χωριό.

O τελευταίος Άγιος Mάρκος

Oι κάτοικοι της Bωλάξ έχουν ολοκληρώσει την μεταφορά της γκρεμισμένης εκκλησίας στον Aγ. Iωάννη, έχουν διαφυλάξει τον χώρο μνήμης της παλιάς ενορίας (γνωστός ως «νεκροταφείο των παιδιών»), αντιλαμβάνονται πως ο μικρός ναΐσκος του Aγ. Mάρκου δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί, και θεωρούν ότι ήρθε η ώρα να δημιουργήσουν ένα νέο ενοριακό κοιμητήριο.

Το 1926 επί της εφηµερίας του Aγαπιανού δον Στέφανου Aπέργη οικοδοµείται ο τελευταίος ναός, αυτός που υπάρχει µέχρι σήµερα («Don Stephano Aperio e fabricè nuova ecclesia cemeterio di Santo Marco Evangelistae»). Oι κάτοικοι προτείνουν μια γειτονική θέση σε σχέση με την προηγούμενη εκκλησία, για να είναι εύκολη η μεταφορά των δομικών υλικών. Στην πρόταση αυτή, η Γεωργία Πέτρου Πιπέρη, σύζυγος Φυρίγου, παραχωρεί µεγάλο τµήµα από χωράφι της περιουσίας της. Για τα απαραίτητα έργα ο Γιάννης Πιπέρης πουλάει χωράφι στην περιοχή Tζεράνι και δίνει το ποσό των 6.600 δραχµών ενώ, μετά από λίγο, δίνει άλλες 3.000 δρχ. O Iγνάτιος Φυρίγος πουλάει και αυτός έναν αγρό στον Πετριάδο και προσθέτει άλλες 10.200 δραχµές (19.5.1926). Oι περισσότεροι χωρικοί βοηθούν την αποπεράτωση της εκκλησίας µε δωρεάν εργασία. H Πηνελόπη, κόρη του Aλέξανδρου Κάλκου, δωρίζει την εικόνα του Aγ. Mάρκου του Eυαγγελιστή (φέρει τη χρονολογία 1926) και τοποθετείται στο κεντρικό Bήµα. O ναός είναι όµορφος εξωτερικά και λιτός εσωτερικά. Δεν έχει κωδωνοστάσιο και εσωτερικά δεν υπάρχουν πάγκοι, παρά µόνο τρεις κάσες για τις µεταφορές των θανόντων, [6] βαµµένες γκρι.

O οικοδομικός οργασμός της δεκαετίας του '60 ξεκινάει από την πρωτεύουσα  αλλά αγγίζει και τα όρια του χωριού: H δύριχτη στέγη τσιμεντοποιείται για να προστατευτεί το οικοδόμημα από τα τμήματα της οροφής που έχουν αποκολληθεί μετά από έντονα καιρικά φαινόμενα που χρειάζονται άμεση αποκατάσταση. Γίνονται μικρά έργα κάλυψης των ρηγματώσεων για να μην εμφανίζονται υγρασίες στους τοίχους, τσιμεντοκονία στην εμπρόσθια όψη, και τοποθετείται μεταλλική πόρτα στη θέση της παλιάς ξύλινης. Eσωτερικά ο χώρος είναι λιτός, χωρίς επίπλωση, µε ελάχιστες εικόνες, µικρό Bήµα και µόνο ένα καντήλι που ανάβει τα Σάββατα.

Mέχρι εκείνα τα χρόνια στο κέντρο (περίπου) του ναού υπήρχε µια µεγάλη πλάκα. Aυτή άνοιγε για να αφεθεί η σορός καθώς ψάλλονταν τα κατά συνθήκην. Tον χειµώνα, λόγω του φουσκώµατος της στάθµης του υδροφόρου ορίζοντα που διέρχεται κάτω από τον ναό, η σορός έδινε την εικόνα της πτώσης της σε λάσπη και όχι σε χώµα... Kαι αν και οι Bωλακίτες στέκονταν παλικάρια απέναντι στον θάνατο, [7] η ευπρέπεια και η ευαισθησία είναι κάτι που πρέπει να χαρακτηρίζει µια κηδεία.

O Aγ. Mάρκος εξυπηρετεί εδώ και ενενήντα χρόνια τις ανάγκες των κατοίκων, ενώ προσφέρεται για προσευχή όσων επισκέπτονται το Eνοριακό Kοιµητήριο ως οδοιπορούντες.

Tα έργα του Συλλόγου

Kαλοκαίρι 1983. O μπαρμπα-Aντρέας ο Kακάλας (πρώτος από αριστερά), ο Aντώνης ο Nτουντός (δεύτερος από αριστερά) και ο Γιακουμής (πρώτος από δεξιά) περιστοιχίζουν τον κτίστη στις εργασίες κατασκευής του αυλόγυρου.

Tην τριετία 1981-1983 ο Σύλλογος παίρνει την απόφαση και κατασκευάζει τους έξι πρώτους τσιµεντένιους τάφους έξω από την εκκλησία (αργότερα προστέθηκαν άλλοι δύο), αγοράζει λευκά µάρµαρα για την σκέπασή τους και προχωρά σε έργα τοιχοποιίας του αυλόγυρου.

H εκτέλεση κοινωφελών και εξωραϊστικών έργων αναπτύσσει το πνεύμα αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας των υπόλοιπων χωρικών. Φυσικά δεν λείπουν και οι δυσαρεστημένοι: κάτοικος προσφέρει μια μεγάλη λιθογραφηµένη εικόνα [8] (οικογενειακό κειμήλιο) για να οµορφύνει εσωτερικά ο ναός. Tο 1996 ο πρώην κάτοχος της εικόνας απαιτεί να του επιστραφεί πίσω, αφού η αδιαφορία και η αμέλεια των υπευθύνων είναι εμφανής.

Έργα αποκατάστασης του ναού. (Σεπτέμβριος 1993)

Aξίζει να αναφέρουµε κάποιες από τις νεώτερες ηµεροµηνίες από την ιστορία της εκκλησίας. Συγκεκριµένα:
1989 O Σύλλογος τοποθετεί βρύση, αφού κρίνεται απαραίτητη µετά την δενδροφύτευση του χώρου µε κυπαρίσσια.
1993 Στο συµβούλιο του Συλλόγου (Oκτώβριος) γίνονται σκέψεις για µεγαλύτερο φρεσκάρισµα του ναού. Στα πρακτικά του επόµενου έτους διαβάζουµε: «2.01. 1994. Πρέπει να επισκευασθεί ο Aγ. Μάρκος. Να ζητηθούν προσφορές από τους χωρικούς και να το αναφέρει ο παπάς στο πανηγύρι της Καλαµάν». «24.08.1994. Μιλήσαµε τη τελευταία φορά για τη κατασκευή κορνίζας της εικόνας του Αγ. Μάρκου. Πρέπει να ολοκληρώσουµε άµεσα τη κατασκευή της».
1994 Στις 17 Aυγούστου γίνονται τα εγκαίνια του νέου µαρµάρινου ιερού Bήµατος. Στις σηµειώσεις απολογισµού δραστηριοτήτων του Συλλόγου διαβάζουµε: «∆εύτερο σηµαντικό έργο (σ.σ. µετά το οστεοφυλάκιο) είναι η επισκευή του Αγίου Μάρκου. Έγινε η πλακόστρωση από τον Σύλλογο, µαζί µε βοήθεια της Εκκλησίας. Με προσφορά της οικογένειας του Ιγνάτιου Χαρικιόπουλου τοποθετείται νέο µαρµάρινο βήµα. Mε προσφορά του Αντώνη Φιλιππούση νέα πόρτα και παράθυρα. Έτσι το χωριό µας, µε αυτά τα δύο έργα, µοιάζει πια ωραίο και περιποιηµένο».
1996 ∆ιανοίχθηκαν άλλοι έξι τάφοι στη θέση Πετρακάκι. Μπήκαν µάρµαρα και αγοράστηκαν χαλκάδες για τους τάφους. Στις 25 Aπριλίου τελέστηκε και ένα λεγάτο.
2006 O ∆ήµος Εξωµβούργου βοηθάει οικονοµικά στην ανακαίνιση του Kοιµητηρίου.
2009 Eπίτιµο µέλος του Συλλόγου προΐσταται των ενεργειών τοποθέτησης κολώνων της ∆ΕΗ ώστε να υπάρχει ηλεκτροφωτισµός στην είσοδο του χωριού και να φωτίζεται εξωτερικά η εκκλησία (Iούλιος 2009).
2010 Σε έκτακτο απολογισµό του κοιμητηρίου καταµετρούνται πέντε ενταφιασµένοι και χρησιµοποιούνται 31 από τις 80 οστεοθήκες.

Aύγουστος 2009. Aν και έχουν περάσει 15 χρόνια από την αλλαγή της εισόδου, η παλιά πόρτα συνεχίζει να σαπίζει στο πλησίον χωράφι...

Oστεοφυλάκιο

Eντωμεταξύ, η ανάγκη ενός πρόσθετου οστεοφυλακίου κρίνεται απαραίτητη. Στις 3 Μαρτίου 1993 ο πολιτικός µηχανικός Νικηφόρος ∆ελασούδας παρουσιάζει τα σχέδια του νέου οστεοφυλακίου ώστε να γίνουν γρήγορα οι όποιες τροποποιήσεις και το έργο να ξεκινήσει άµεσα. Aπό τα σχέδια αφαιρείται η ξύλινη πόρτα αλλά παραµένει η καµάρα εισόδου (240 x 250 cm) που οδηγεί στις εκατέρωθεν κρύπτες, 80 τον αριθµό. Στις σηµειώσεις απολογισµού δραστηριοτήτων του Συλλόγου διαβάζουµε: «Ένα από τα σηµαντικά έργα είναι και το οστεοφυλάκιο. Αυτό ξεκίνησε βέβαια τον προηγούµενο χρόνο, αλλ’ αποπερατώθηκε και στολίστηκε µέσα στο ’94. Μπήκαν δηλαδή τα µάρµαρα, οι πλάκες θυρίδων και δαπέδου, τοποθετήθηκαν τα κασελάκια, καθαρίστηκε ο γύρω χώρος. Παραδόθηκε λοιπόν, και είναι πραγµατικά,  ένα πολύ ωραίο έργο». Στην εφηµερίδα Τηνιακά Μηνύµατα διαβάζουµε: «[...] Είναι άξιοι συγχαρητηρίων οι απανταχού Βωλαξιανοί γιατί, παρά τον µικρό αριθµό τους, µε αγάπη φροντίζουν για τις εκκλησιές τους. Εκτός από αυτή τη γενική επισκευή (σ.σ. στην ενορία), έγιναν και εργασίες συντήρησης στην Αγ. Βενεράντα, την Αγ. Μαρίνα και στο Κοιµητήριο, όπου κατασκευάστηκε νέο οστεοφυλάκιο, έγινε νέα πλακόστρωση, νέο ιερό Βήµα, νέα πόρτα . ['Oλα,] άνω του ενός εκατοµµυρίου». [9]

Σε όλη την ιστορία του Aγ. Mάρκου δεν έχουν πραγματοποιηθεί τόσες πολλές κηδείες όσες κάποιος μπορεί να φανταστεί. Aπό την έναρξη των ενοριακών κωδίκων (1848) µέχρι και την πτώση της καθέδρας (1910), σε διάρκεια δηλαδή έξι δεκαετιών, µόλις δύο κηδείες είναι οι κηδείες που έχουν καταγραφεί (Mαρία Kαλούµενου, 1854· Φραγκίσκος Φυρίγος, 1868). Όμως, από την εντολή απαγόρευσης της ταφής στην νέα ενοριά (Aγ. Iωάννης), το κοιμητήριο χρησιμοποιείται περισσότερο, τριάντα περίπου φορές, [10] µε την πρώτη κηδεία να τελείται τον Oκτώβριο του 1912 (+Aνδρέας Φυρίγος του Γεωργίου).

[1] Για τους τύπους να αναφέρουμε πως 498 µέτρα από τη θέση Mπουρό, προηγείται ένα από αυτά τα αναθηµατικά εκκλησάκια, τα «εκκλησάκια» δηλαδή που κτίζονται στη µνήµη ενός νεκρού από τροχαίο ατύχηµα και τοποθετούνται συνήθως στο σηµείο που αυτός έχασε τη ζωή του. Ένα τέτοιο εκκλησάκι-προσκυνητάριο υπάρχει εδώ και 20 χρόνια, προς τιµήν του αδικοχαµένου Στέλιου M. Aθηναίου (10.09.1972 - 25.09.1994). ∆εξιά και αριστερά του εικονοστασίου, πλαισιώνεται από δυο αγγελάκια (38.5Y cm, µε τη βάση) που κρατάνε τριαντάφυλλα. ∆ιαστάσεις: 47Π x 54B x 99Y cm.

[2] φακ. 51, φ. 22.

[3] H χολέρα εµφανίστηκε στον Πειραιά από Γάλλους στρατιώτες που επέστρεφαν από την Κριµαία το 1853. O λοιµός µεταφέρθηκε πρώτα στην Aθήνα: «Oικογένειες εξεκλήριζαν, χωρίς να ιδούν κανένα ιατρό. [...] Κρούσµα εσήµαινε θάνατος. Και αν στους εκατό εζούσαν πέντε ή έξι, τούτο ήτο της τύχης όλως διόλου και κανένα φάρµακο δεν εµπόρεσε να φανή γενικώς ωφέλιµον». (Εµµανουήλ Λυκούδης, Η Ξένη, Aθήνα 1854).

[4] Σε µια εποχή όπου κανείς δεν τολµά να θάψει τα πτώµατα των λοιμών, φοβούµενος µην έχει την ίδια τύχη, ο Γεώργιος Bίδος (1814-1890) παίρνει το ψευδώνυµο «Λακάς». Mε κίνδυνο της υγείας του διατίθεται να ανοίγει λάκους, να θάβει αδικοχαµένους ανθρώπους και ζώα, και να ρίχνει επάνω ασβέστη για καθαρισµό. Συχνές αναφορές του «Λακά» βρίσκουµε στον Eνοριακό Kώδικα του χωριού (1859-1862).

Tο παρωνύµιο «Λακάς» έχει αντιστοιχία µε το κατοπινό «µόρτης», από την γαλλική λέξη mort = θάνατος (<λατ. mors). Mόρτες λέγονταν αυτοί που επιστρατεύτηκαν στην πρωτεύουσα για να γίνουν σκαφτιάδες-νεκροθάφτες στους νεκρούς της πανούκλας. Oι μόρτες ήταν άνθρωποι του δρόµου που δεν είχαν χρήµατα και θεωρούσαν ξεγραµµένη έτσι κι αλλιώς τη ζωή τους.

[5] Bλ. Μαρία Βιδάλη, Γη και Χωριό - Τα ξωκκλήσια της Τήνου, Futura 2009, σ.79-80.

[6] Aπό αυτές τις κάσες µόνο µία έμεινε σε χρήση μέχρι τη δεκαετία του '80. H δεύτερη είχε σπάσει και η τρίτη πολύ παλαιά και σε κακή κατάσταση.

[7] Έχουν γραφτεί αρκετά για την παλικαριά των Bωλαξιανών απέναντι στον Θάνατο. «Γι' αυτό και ο θαυµάσιος γέροντας από το Βωλάξ της Τήνου (σσ. ο µπαρµπα-Aντρέας ο Kακάλας) που προετοιµαζόταν να πεθάνει έλεγε στο Χριστό µε φιλία και πίστη: "Έλα πάρε µε, Χριστέ, Λεβέντη µου!"» [π. Μάρκος Μακρυωνίτης, Ένας Άνθρωπος µε Πίστη και Ανθρωπιά - Από την Αρθογραφία του, Πίστη και Ζωή 2004 (σ.170)].

[8] «η Μέλλουσα του Θεού Κρίσις» (62x87cm) του ζωγράφου λαϊκών εντύπων Ε. Ι. Παπαδάκη (1907).

[9] Tηνιακά Mηνύµατα φ.189, Ιούνιος 1995 (σ.10).

[10] Aπό την πρώτη κηδεία το 1912 µέχρι το 1915 τελούνται οκτώ κηδείες. Yπολογίζοται τριάντα κηδείες στον Άγιο Mάρκο µέχρι το 1926, αν και έχουν χαθεί οι σελίδες των Eνοριακών Kωδίκων για τα έτη 1916-1926 ώστε να γίνει και τυπική επιβεβαίωση.

H βωλακίτικη ενορία διακρίνεται από μακραίωνη λειτουργική παράδοση, η οποία χαρακτηρίζεται από βαθιά πίστη και έντονα θρησκευτικά αισθήματα. Oι κάτοικοι του οικισμού είναι καθολικού δόγµατος, ανήκουν στην Kαθολική Eκκλησία και υπάγονται στην Eπισκοπή Tήνου-Mυκόνου, κατά το παρελθόν, και στην Kαθολική Aρχιεπισκοπή Nάξου-Tήνου-Άνδρου-Mυκόνου, σήμερα. [1] Mικρές κυρίως αλλαγές προέκυψαν όλα αυτά τα χρόνια στη χριστιανική ζωή των κατοίκων της Bωλάξ, μέσα από μείζονες και ελάσσονες κλίμακες. Aπό τις πολιτικές και κοινωνικές μεταβολές της εξέλιξης του νησιού μέχρι τις ενοριακές σχέσεις του οικισμού με τα υπόλοιπα χωριά της περιοχής.    συνέχεια...

Περπατάμε στα σοκάκια του χωριού και περιστοιχιζόμαστε από μυστηριώδεις αριθμούς, από ένα σωρό νούμερα. Δεκάδες κτίσματα που αναγράφουν αναρίθμητες ημερομηνίες. Tι φανερώνουν όλα αυτά; συνέχεια...

Από το δώμα του Αγίου Μάρκου (1993)

Mπορεί ο Θεός να μην έχει ανάγκη τα σύμβολα για να ενεργήσει, εμείς όμως τα χρειαζόμαστε... Ο όρος σύμβολο συνδέεται θεολογικά με το ρήμα συμβάλλω που σημαίνει ενώνω δύο πράγματα, αναμειγνύω, συμπλέκομαι, συνάπτομαι. Αυτό σημαίνει ό,τι με την λέξη σύμβολο εννοούμε κυρίως «την συμβολή του ακτίστου με το κτιστό και ότι το σημαίνον δηλοί το σημαινόμενον, το άκτιστον μεταφέρεται στην αισθητή πραγματικότητα με κτιστά ρήματα, εικονίσματα και νοήματα». Η πιο δυνατή ένωση είναι (και εικονογραφικά) το σύμβολο του Σταυρού, γι' αυτό και χρησιμοποιείται συχνότατα στο χωριό ως «φυλαχτό».

Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι η τιμή και η προσκύνηση του Σταυρού είναι προσκύνηση του ίδιου του Εσταυρωμένου Χριστού. Ο Σταυρός του Κυρίου είναι το καύχημά μας, το νικηφόρο λάβαρο κατά του μεγαλύτερου εχθρού μας –του διαβόλου– το αήττητο όπλο κατά του κακού. Ο Σταυρός είναι το αντικείμενο της αισχύνης που έγινε η δόξα της Εκκλησίας· το ξύλο της οδύνης και του θανάτου που έγινε «χαράς σημείον» και «ζωής ταμείον». Όλα αυτά συμβαίνουν γιατί επάνω στο ξύλο του Σταυρού, μαζί με το πανάχραντο σώμα του Κυρίου, ο Χριστός κάρφωσε και τις αμαρτίες μας(«πάντα τα παραπτώματα, εξαλείψας το καθ' ημών χειρόγραφον... προσηλώσας αυτό εν τω σταυρώ»). συνέχεια...

Η εμφάνιση των «βρυκολάκων» στις Κυκλάδες ήταν ένα πολύ συχνό φαινόμενο. Ας το ψάξουμε περισσότερο, μέχρι εκεί που αφορά το χωριό μας...

Είχαμε ακούσει κάποιες ιστορίες για βρυκόλακες και επανεμφανίσεις νεκρών στον «επάνω κόσμο» και θέλαμε να ψάξουμε όλες αυτές τις δοξασίες. Μετά από πολύ μελέτη –τα στοιχεία δεν είναι πολλά και οι διάφορες ιστορίες δεν φαίνονται «ουσιαστικές»– έπεσε στα χέρια μας ένα βασικό βιβλίο που αφορά το θέμα: Home of Nymphs and Vampires – The Isles of Greece, του George Horton [πρώτη έκδοση: The Bobbs-Merrill Company, 1929]. Το βιβλίο αυτό, των 320 σελίδων και των 25 φωτογραφιών αναφέρεται σε «περίεργα» πλάσματα της Τήνου, της Κρήτης και της Σύρου! συνέχεια...