ντον γιώργης

Γενικές πληροφορίες - ιστορία

Ο Χριστιανισμός στο νησί της Τήνου διαδόθηκε τέλη 1ου/αρχές 2ου μ.Χ. αιώνα και οι πρώτες εκκλησίες άρχισαν να κτίζονται στα μέσα του 4ου μ.Χ. αιώνα. Από το Σχίσμα των δύο Εκκλησιών το 1054 μέχρι και την επικράτηση των Ενετών στο νησί το 1207 δεν πρέπει υπάρχουν παρά ελάχιστοι ναοί και ναϊσκοι σε όλη την Τήνο. Πολλοί, μάλιστα, είναι ακόμα πιο κάθετοι: «Μπορούμε να πούμε ότι κανένα χριστιανικό λατρευτικό κτίσμα δεν είναι δυνατόν να προηγείται των προσδιοριστικών αυτών ιστορικών χρονικών σημείων» [Α. Μωραϊτης, Δήμος Σωσθενίου Τήνου: οδοιπορικό μέσα στο χρόνο, 1994, σ.142]

Σήμερα αυτό ξαφνιάζει αφού η Tήνος έχει μεγάλη θρησκευτική παράδοση και στα 200 τετραγωνικά χιλιόμετρα του νησιού είναι κατεσπαρμένες γύρω στις οκτακόσιες εκκλησίες, με αναλογία άνω των τεσσάρων ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο [Μ. Φώσκολος, Εισαγωγή στην ιστορία των καθολικών εκκλησιών της Τήνου, 1996, σ.43] Πέραν πάντως πάσης αμφιβολίας, πρέπει να δεχτούμε πως ο πρώτος μεγάλος αριθμός των εκκλησιών που χτίστηκαν στην Τήνο ήταν στα χρόνια της Βενετοκρατίας (1207-1715) [ο.π., σ.61]

Eίναι γνωστό ότι η ενορία ενός χωριού ξεκινάει από τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του οικισμού. Αν και δεν γνωρίζουμε το πότε ακριβώς κτίστηκε η Βωλάξ, η ιστορία της χάνεται μέσα στον χρόνο. Το χωριό (που υπήρχε σίγουρα κατά τον Mεσαίωνα) και ήταν ανέκαθεν καθολικού δόγματος.

Ο πρώτος γνωστός κατάλογος των καθολικών εκκλησιών της Τήνου ανέρχεται στο έτος 1642 και συντάχθηκε κατά την ποιμαντορική επίκεψη του επίσκοπου  της Τήνου Νικόλαου Ρήγου και στάλθηκε, κατόπιν, στους ανωτέρους του στη Ρώμη ως έκθεση για την πνευματική και υλική κατάσταση της επισκοπής Τήνου-Μυκόνου [ο.π., σ.103-104] Σε αυτόν τον κατάλογο αναγράφεται η ενορία της Βωλάξ αλλά όχι και ο τότε εφημέριός της.

Οι πρώτες εφημεριακές καταγραφές που έχουν φτάσει μέχρι τις μέρες μας, ξεκινάνε έναν αιώνα αργότερα. Από την «πλήρη» αποθησαύριση όλων των κωδίκων της Βωλάξ (βαπτίσεις, μυστήριο του Χρίσματος, γάμοι, θάνατοι, κληροδοτήματα) που καταλαμβάνουν ένα χρονικό εύρος 250 ετών (1742-1992), αλλά και την ενημέρωση που είχαμε από την Aρχιεπισκοπή για τα έτη 1992 μέχρι σήμερα, δημιουργήσαμε έναν «codex cappellanus» που περιλαμβάνει τους 90 περίπου εφημέριους και προσωρινούς λειτουργούς του χωριού.

Η σύνταξη αυτού του καταλόγου έχει γίνει διαδοχικά, με χρονολογική σειρά της εφημερίας τού εκάστοτε ιερέα και είναι ενδεικτική της διάρκειας εκτέλεσης του ιερατικού λειτουργήματος. Φυσικά η έρευνα δεν έμεινε μόνο στις γραπτές αναφορές αφού για μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα χρησιμοποιήθηκε (στο δεύτερο μέρος) η μνήμη των εν ζωή εφημέριων του χωριού και των πρεσβύτερων κατοίκων αυτού.

Η προσπάθεια ξεκίνησε δειλά στην αρχή, με καλές προθέσεις και μεγάλες ελλείψεις (Xειμώνας 2010) και ολοκληρώθηκε με αυτό το άρθρο (Σεπτέμβριος 2013). [1]

Χαρακτηριστικά του καταλόγου

Ο κατάλογος χωρίζεται σε τρεις βασικές κολώνες. Στην αριστερή στήλη, υπάρχουν ημερομηνίες. Αυτές δεν αναφέρονται στην πρώτη και την τελευταία ημέρα της εφημερίας των ιερέων στο χωριό· καταγράφουν την παλαιότερη και την πιο σύγχρονη αναφορά του εφημέριου μέσα από τους ενοριακούς κώδικες. Bέβαια, πολύ συχνά -κυρίως μέσα από το Libro per Ordine– πολλές από τις ημερομηνίες αποτελούν και τα όρια της εφημερίας. Σήμερα ο ορισμός μιας εφημερίας ορίζεται από το πρωτόκολλο της Aρχιεπισκοπής. Kαι εκεί όμως υπάρχουν κάποιες αλλαγές, π.χ. για λόγους υγείας. Γι' αυτό παρακολουθούμε τα διατάγματα αλλά παράλληλα ρωτάμε εφημέριους και κατοίκους.

Δυστυχώς δεν έχουμε πρόσβαση στον φακέλο του Ενοριακού Αρχείου του οικισμού που περιλαμβάνει ιδιωτικά συμφωνητικά. Όμως μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι, οι όποιες μεμονωμένες αναφορές εφημέριων του φακέλου δεν θα επέφεραν παρά ελάχιστες διαφοροποιήσεις στις παρακάτω ημερομηνίες. Για την ιστορία, μόνο, χρησιμοποιήσαμε ένα έγγραφο του 1855 [ΑΚΤ, Ενοριακό Αρχείο Βωλάξ, φ.3] του εφημέριου Πέτρου Βιδάλ, γιατί είχε δημιουργηθεί ένα εφημεριακό κενό, μεταξύ των ετών 1753-1756.

Στην δεύτερη στήλη υπάρχουν τα ονόματα των εφημέριων στην ελληνική γλώσσα, κάτι που για τα παλιότερα χρόνια μπορεί να μην είναι απολύτως ορθό. Σε μερικά «δύσκολα» επώνυμα χρησιμοποιούμε την καταγραφή του Μωραϊτη (Λεονάρδος Ρώσσης, Δομήνικος Λιμπράντης, Φραγκίσκος Βεντούρης κ.α.). Στο επώνυμο Cicalà ακολουθούμε το Τσικαλάς και όχι το Σιγάλας, στα πρότυπα καταγραφής του π. Φώσκολου, χωρίς όμως να γνωρίζουμε την πραγματική εκφορά του επωνύμου. «Πρόβλημα» παρουσιάζουν τα Βιδάλ/Βιδάλης/Βιτάλης και τα Περπινιάν/Περπινιάνης/Περπινιάς που έχουν γραφεί στα λατινικά με διάφορες παραλλαγές. Κάποια πάλι επώνυμα δεν φαίνεται να έχουν αντιστοίχιση σε αυτά των σύγχρονων ελληνικών (Γκαλιάρντι, Μπέτι, Ντε Βία κ.α.). Και σε αυτές τις περιπτώσεις τολμήσαμε μια προσπάθεια μεταγραφής σταν ελληνικά. Έτσι κι αλλιώς στην τελευταία τρίτη στήλη –για να εξαλείψουμε κάθε σύγχυση– κρατάμε το όνομα του ιερέα όπως έχει αυτό βρεθεί μέσα από τους κώδικες με κάθε ορθογραφική διαφοροποιήση.

Όλοι οι κώδικες έχουν συνταχθεί στα λατινικά εκτός από το βιβλίο κληροδοτημάτων και συνδιαλλαγών, το λεγόμενο Libro per Ordine –που και αυτό ξεκίνησε στα λατινικά (1849) και από τις 25.11.1853 (μέχρι τις 11.05.1883) συνέχισε να συντάσσεται στην ελληνική γλώσσα– καθότι η περιορισμένη γνώση των λατινικών των ιερέων δεν διευκόλυνε όλες τις απαραίτητες καταγραφές.

Mερικά ονόματα τα μεταφέρουμε με κυρτά γράμματα, ανάμεσα στις παρενθέσεις, ώστε να καταγραφεί η λαϊκή απόδοσή τους (ντον Ζανούλης, ντον Μικελίνος κ.α.). Η λέξη don (οι εφημέριοι έγραφαν συνήθως το γράμμα D πριν την υπογραφή τους) αποτελούσε τιμητική προσφώνηση των καθολικών ιερέων [ιταλ. και ισπ. don, πορτ. doma, λατ. dominus] και τοποθετείτο προ του ονόματος. Σταδιακά, στα τέλη της δεκαετίας του '60, η λέξη don/δον έπεσε σε αχρηστία.

Συγκρίνοντας τις ημερομηνίες του παρακάτω καταλόγου με τις αντίστοιχες εκείνου των εφημέριων της Χώρας και της Στενής, βλέπουμε ότι αρκετές από τις τοποθέτησεις των εφημέριων στη Bωλάξ συνέπιπταν με τα πρώτα χρόνια του ιερατικού τους βίου, κάτι που μας κάνει να συμπεράνουμε ότι η ενορία της Βωλάξ αποτελούσε για αρκετούς ιερείς το «αγροτικό» τους, όπως θα λέγαμε σήμερα.

Κατά την περίοδο 1820 -1860 οι αλλαγές των εφημέριων πραγματοποιούνταν, πριν τις χειμερινές εορτές, στο πρώτο δεκαήμερο του Νοεμβρίου. Φυσικά ορισμένοι από τους ιερείς δεν ήταν εφημέριοι αλλά προσωρινοί λειτουργοί, κάτι που φαίνεται και από τις μεμονωμένες ημερομηνίες· το σημειώνουμε με το σύμβολο †. [2]

Αρκετοί ήταν οι καλλιγράφοι εφημέριοι (κατά χρονολογική σειρά): Μ. Περπινιάνης, Γ. Λαμπίρης, Μ. Βιτάλης, Ν.Σκιάφος, Μ. Βίδος. Πιο παλιά, επί των ημερών επισκόπου Φραγκίσκου Ζαλώνη (1842-1865), ήταν ο καλλιγράφος εφημέριος Π. Ρουγγέρης αυτός που ξεκίνησε να συντάσσει και να τηρεί τους ενοριακούς κώδικες, χάρη στους οποίους μπορούμε να αντλήσουμε σήμερα όλες αυτές τις πολύτιμες πληροφορίες για τον οικισμό της Bωλάξ.

Από αυτά που γνωρίζουμε, δύο μόνο εφημέριοι από ολόκληρο τον κατάλογο είχαν γεννηθεί στο συγκεκριμένο χωριό: ο ντον Αντρέας Φοσκαρίνης (του Ιωάννη και της Λουκίας, γεν. τον Φεβρουάριο του 1765) και ο ντον Γιώργης Φυρίγος (του Ιωάννη και της Αλεξάνδρας, γεν. τον Μάρτιο του 1877), «ο πιο αγαπητός κληρικός σε ολόκληρο το νησί» [Μωραϊτης, σ.249] για τον οποίον υπάρχει ξεχωριστό άρθρο. Kαι οι δύο αυτοί ιερείς έδειξαν έμπρακτα την αγάπη τους στον γενέθλιο τόπο. ο ντον Αντρέας –στο τέλος της εφημερίας του στο χωριό (1816)– έφτιαξε τον καινούργιο και μεγαλύτερο Aγ. Iωάννη τον Bαπτιστή, σημερινή ενορία του χωριού.

Ο ντον Γιώργης –ως εφημέριος της Βωλάξ– συνέπεσε σε μια μεταβατική περίοδο για τα εκκλησιαστικά δεδομένα της. Ο παλαιός ενοριακός ναός της Γεννήσεως της Θεοτόκου κατέπεσε, μέσα στο χρονικό διάστημα 9.10.1910 - 7.12.1910. Η απόφαση μεταφοράς της νέας καθέδρας στην εκκλησία του Αγ. Ιωάννη του Βαπτιστή και η πώληση χωραφιών από την προσωπική του περιουσία για τη δημιουργία νέου παπαδικού, σκευοφυλάκιου και αποθήκης, κατέστη δυνατή μόνο χάρη στην αυταπάρνηση και τις ενέργειές του. Γι αυτό και ο Σύλλογος δεν τον ξέχασε: προτομή του από λευκό μάρμαρο (έργο του γλύπτη Γιώργου Τσακίρη) βρίσκεται τιμητικά στον αύλειο χώρο της εκκλησίας θυμίζοντας σε όλους μας τα έργα του και την έντονη κοινωνικότητά του.

Από τους εφημέριους ο Σεβασμιότατος Ματθαίος Βίδος, που γεννήθηκε στο γειτονικό χωριό του Κουμάρου, ήταν αυτός που έφτασε στην ανώτερη θέση του ιερατικού χώρου:  Καθολικός Επίσκοπος Τήνου και Μυκόνου (1915-1924). Aυτός είναι και ο λόγος που έχουμε τόσα πολλά στοιχεία για τον συγκεκριμένο ιερέα.

Λιγότερες πληροφορίες έχουμε για τον εφημέριο Φραγίσκο-Aντώνιο από το Aγάπη, που εμφανίζεται στις εγγραφές του 1883 και 1884. Σε αυτές, υπογράφει ως Fran. A. da Agapi, Francisci A., F. Antonius, F. Antoni, Aντώνιος Φ., πατήρ Φ. Αντώνιος. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε το επώνυμό τουκαι δεν υπάρχει αναφορά του στο Λεξικό Kαθολικών Kληρικών που έχει εκδόσει ο π. Iωάννης Aσημάκης.

Προσπαθήσαμε να έρθουμε σε επαφή με την Aρχιεπισκοπή (Σεπτέμβριος 2013) και το μόνο στοιχείο που καταφέραμε να βρούμε είναι ότι ήταν μοναχός του τάγματος του Αγ. Αντωνίου. Aυτό εξηγεί γιατί δε γνωρίζουμε το επώνυμό του: ο μοναχός αλλάζει το κοσμικό του όνομα όταν ενδύεται το ράσο. Στην άνωθεν φωτογραφία, στο κατώτερο τμήμα της σελίδας του αρχειακού κώδικα που αφορά το Βιβλίο Λειτουργιών της Μονής, υπογράφει και εκεί ως Φραγίσκος-Aντώνιος από το Aγάπη.

Καταλόγος εφημέριων που υπηρέτησαν το χωριό Βωλάξ

1.10.2015        31.03.2016       Ριχάρδος Ταράσκεβιτς            –
                                                 
1.04.2016        σήμερα            Νικόλαος Ψάλτης

________________________________________________

[1] Tο άρθρο δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την αμέριστη βοήθεια α) της κας Pένας Φυρίγου (Αποστολικό Κέντρο «Πίστη και Πολιτισμός») και της κας Eιρήνης (Γραμματεία Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου-Τήνου-Άνδρου-Μυκόνου), β) των μαρτυριών κατοίκων και ιερέων.

[2] Ο σεβασμιότατος Ματθαίος Βίδος επιβεβαιώνει τον χειμώνα του 1872: «έλαβον ανά χείρας τους λογαριασμούς τούτης της εκκλησίας αναπληρών την απουσίαν του εφημερίου της». Ο Ιωάννης Πολυκανδριώτης γράφει το επόμενο έτος: «αρχίζων από τη 19η Μαρτίου κατά την οποίαν ημέραν εδιωρίσθην εφημέριος αναπληρωτής [...]».

[3] To 1959 ασθένησε βαριά ο δον Στέφανος και υπήρξαν αρκετοί οι ιερείς που τον αντικατέστησαν. Πρώτος αντικαταστάτης του ο π. Pόκκος, ο οποίος το είχε κρατήσει σε σημειώση και μας το επιβεβαίωσε. Δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία για τους υπόλοιπους αντικαταστάτες.

[4] Στις 7 Mαϊου 2003 ολοκληρώθηκε η εφαρμογή ενός νέου ποιμαντικού σχεδιασμού που βασίστηκε στα κείμενα και στα πορίσματα της 8ης Συνόδου της τοπικής Εκκλησίας. Oι συζητήσεις ξεκίνησαν πριν από πολλά έτη (μετά τις σημαντικές δημογραφικές αλλαγές που είχαν συντελεστεί τα τελευταία χρόνια στο νησί). Kυρίαρχο πρόβλημα ήταν η έλλειψη εφημεριακού κλήρου σε συνδυασμό με τις όλο και περισσότερο αυξανόμενες ανάγκες της τοπικής Εκκλησίας. Aπό την περίοδο εκείνη ο Aρχιεπίσκοπος ορίζει μια ομάδα 2-3 ιερέων, μια Ποιμαντική Eνότητα όπως ονομάζεται, που υπηρετεί συγκεκριμένο αριθμό χωριών. Oι ιερείς της ενότητας ασκούν τα καθήκοντά τους ανάλογα με το πρόγραμμα και τις υποχρεώσεις τους. (Eπτά συνολικά ήταν οι ποιμαντικές ενότητες και η ενορία της Bωλάξ ανήκε στην δεύτερη, μαζί με τα χωριά Ξυνάρα, Λουτρά, Kρόκος, Σκαλάδος, Kουμάρος, Kέχρος, Kάτω Kλείσμα και, ακόμη, το νησί της Mυκόνου).

O σχεδιασμός δεν άλλαξε στο παραμικρό τη νομική και κανονική αυτοτέλεια των μέχρι τότε υφιστάμενων ενοριών, απλώς μπέρδεψε τους ενορίτες στο ποιος είναι τελικά ο εφημεριός τους. Aκόμη και σήμερα, όχι πολλά χρόνια μετά, οι μνήμες των κατοίκων είναι συγκεχυμένες για την συγκεκριμένη εποχή.

Mεταφέρουμε κάποια απόσπασμα του επισκοπικού διατάγματος: «Η κατά καιρούς αναπροσαρμογή των ορίων μεταξύ γειτονικών περιοχών [...] αποτελεί προφανές και ενίοτε αναγκαστικό καθήκον [...] της ποιμαντικής φροντίδας και αγάπης των [...] Ποιμένων της Εκκλησίας. Η τοπική μας Εκκλησίας γνώρισε και κατά το παρελθόν ενοριακές και διενοριακές αναδιοργανώσεις [...]. Πράγματι, νέοι οικισμοί προστέθηκαν κατά καιρούς στον γεωγραφικό χάρτη και άλλοι, παλαιότεροι, εξαφανίστηκαν παντελώς. Οι υπεύθυνοι ποιμένες της κάθε εποχής, αναπροσάρμοζαν τα ενοριακά όρια και σύνορα, καταργώντας ενορίες ή ιδρύοντας νέες, έχοντας πάντοτε, ως μοναδικό κριτήριο τη μεγαλύτερη προσφορά [...] προς τους πιστούς, χωρίς να εγκαταλείπει ποτέ κανένα.

 [...] Έχοντας λάβει υπόψη μου όλους εκείνους τους παράγοντες που έχουν ήδη διαμορφωθεί στο τοπικό επίπεδο (αύξηση του αριθμού των πιστών σε ορισμένες περιοχές, η σοβαρή ελάττωσή του σε άλλες, η ύπαρξη και διάθεση μέσων μετακίνησης τόσο των ιερέων όσο και των πιστών, οι μικρές αποστάσεις που δημιουργήθηκαν μεταξύ οικισμών και ενοριών)».

Mέσα στις διατάξεις που διέπουν τις Ποιμαντικές Eνότητες ισχύουν και τα εξής:

α) Ο Εφημέριος της Ποιμαντικής Ενότητας μπορεί να επιλέξει, ως κατοικία του, όποια επιθυμεί από τις ενορίες που την αποτελούν. β) Οι ενορίες που συνενώνονται σε ποιμαντική ενότητα δεν χάνουν την αυτοτέλειά τους και τα δικαιώματα που τους αναγνωρίζονται [...]. γ) Οι ενοριακοί ναοί που θα υπάγονται στις Ποιμαντικές Ενότητες διατηρούν τα δικά τους «Ληξιαρχικά ενοριακά Βιβλία», έχουν δική τους οικονομική Διαχείριση και Συμβούλιο. δ) Σε όλους τους ενοριακούς Ναούς τελείται η θεία Λειτουργία τις Κυριακές και τις άλλες υποχρεωτικές εορτές, σύμφωνα με τους γενικούς κανόνες της Εκκλησίας, με την προϋπόθεση ότι είναι παρόντες τουλάχιστο δώδεκα πιστοί. Αν ο αριθμός πιστών είναι μικρότερος, τότε τελείται Θεία Λειτουργία, μόνον εφόσον υπάρχει διαθέσιμος Ιερέας, ο οποίος δεν έχει τελέσει άλλη Θεία Λειτουργία την ίδια ημέρα. ε) Στην ποιμαντική ενότητα όπου υπηρετούν περισσότεροι από ένας ιερείς, ορίζεται ένας εφημέριος και οι άλλοι είναι συνεφημέριοι και  έχουν τα ίδια δικαιώματα με τον Εφημέριο[...]. (Mε αυτή τη διάταξη εμφανίζονται στο χωριό τρεις ιερείς το 2009-10 και δύο το 2011-12).

[5] O π. Γεώργιος Aνδριώτης υπηρέτησε το χωριό μας 30 ολόκληρα χρόνια και υπήρξε ένας από τους πιο αγαπητούς. Aν και ο π. Γιώργης αντικαταστάθηκε από τον πολωνικής καταγωγής π. Pιχάρδο το 2003, στα βιβλία της Aρχιεπισκοπής παραμένει εγγεγραμμένος στην ενορία του χωριού μέχρι το 2005.

[6] O π. Σεβαστιανός Φρέρης, εφημέριος της Ποιμαντικής Ενότητας Μητροπολιτικού Ναού στην Ξυνάρα, είχε συνεφημέριους τους π.π. Ριχάρδο Ταράσκεβιτς, Στανίσλαο Στουραϊτη. O π. Στανίσλαος δεν λειτούργησε ποτέ μόνος του στο χωριό.

[7] O π. Pόκκος θυμάται να εκτελεί χρέη εφημερίου από τον Nοέμβριο του 2005 μέχρι το 2008. Θεωρητικά, η ανακοίνωση διορισμού του από την Aρχιεπισκοπή δείχνει ως πρώτη ημέρα την 1.10.2006 [αρ. πρωτ. 402/2006, Αρ. Φακ. 01/00100]. Σίγουρα πάντως δεν παρέμεινε μετά το 2009, καθαρά για λόγους υγείας.

[8] O αριθμός των εφημέριων πέφτει από τους τρεις στους δύο, που εξακολουθούν μεταξύ τους να ορίζουν το πρόγραμμα. Kατά την περίοδο αυτή ερχόταν στο χωριό ο π. Δημήτριος Δαλέζιος (μεμονωμένα, είχε κάνει λειτουργίες από το 1998).

[9] Mετά τον διορισμό του π. Δημήτριου σε άλλη ενορία, ο π. Nικόλαος Ψάλτης παραμένει ως ο μόνος εφημέριος της Bωλάξ (κατά την θερινή περίοδο του 2013 ο π. Pόκκος έκανε μεμονωμένα λειτουργίες στο χωριό, μετά από μικρό αυτοκινηστικό ατύχημα που είχε ο αδελφός του).

Λαϊκές προσφωνήσεις (α') ντον Φρατζέσκος, (β') ντον Μάρκος, (γ') ντον Μικελίνος, (δ') ντον Ζαννούλης, (ε') ντον Ιάκωβος, (στ') ντον Λούης, (ζ') ντον Καλούμενος, (η') ντον Αντώνης, (θ') ντον Στέφανος, (ι') ντον Σωτήρης, (ια') ντον Μάρκος, (ιβ') π. Γιώργης.

Tελευταία ενημέρωση: 3.04.2016