Κάθε τόπος έχει το δικό του όνομα, τον δικό του χαρακτήρα, την δικιά του ταυτότητα. Ιστορίες, θρύλοι και δοξασίες δημιουργήθηκαν στο διάβα των αιώνων μέσα και γύρω από το όνομά του. Ποιο είναι ακριβώς το όνομα του χωριού μας;

Το χωριό δεν είναι μια απλή, στιγμιαία συγκέντρωση ανθρώπων. Είναι μια ιστορική συνέχεια από γενιές που διαδέχονται η μία την άλλη, πάνω στον ίδιο καμβά, στα ίδια κτίρια, στους ίδιους δρόμους. Νέα κτίσματα γίνονται, καινούργια έργα επεκτείνουν τα όρια του χωριού, όμως η εσωτερική δομή του δεν αλλάζει.

Το όνομα ενός τόπου δεν είναι μια απλή διανοητική πράξη. Όπως και στον άνθρωπο, το όνομα είναι κάτι πολύ περισσότερο από σημείο αναγνώρισης. Το όνομα γίνεται σύμβολο μιας ταυτότητας.

Στην Ελλάδα του 19ο αιώνα και μετά, μέσα από τις διάφορες πολεμικές εμπλοκές και τις κοινωνικοπολιτικές διαφοροποιήσεις είχαμε αλλαγή σε δεκάδες τοπωνύμια σε όλη την χώρα.

Η Τήνος έζησε κι αυτή συνεχείς αλλαγές από τα προμηδικά χρόνια, από τη Σαλαμίνα και τους Ίωνες, τους Ρωμαίους και τους Βυζαντινούς, τους Ενετούς και τους Οθωμανούς... Σε χάρτες το όνομα του νησιού το βλέπουμε ως Tina, Tine, Tino, Tini, Tinu, Tenos... Κάποτε ως Thine, ενώ στην πρώτη απεικόνιση του νησιού σε χάρτη (γύρω στο 1420) εμφανίζεται με το όνομα Tinosa. Το 1773, περιηγητής καταγράφει ότι οι κάτοικοι ανέφεραν την νήσο με το όνομα Τήνος, Τένος και Τήνη...

Πολλά χωριά του νησιού άλλαξαν την ονοματοδοσία τους, είτε από την λόγια καταγραφή τους στη κοινή (πχ. από Σωσθένιον σε Στενή), είτε από σχετικές προτάσεις της διεύθυνσης τοπωνυμίων του ΥΠ.ΕΣ. και της Νομαρχίας Κυκλάδων για τα ξενόγλωσσα και τα κακόηχα. Το χωριό Καλλονή μέχρι το 1955 ονομαζόταν Κελλιά (ή Κελιά), και η Μουσουλού  άλλαξε μετά από τρεις προτάσεις σε Μυρσίνη. [Φ.Ε.Κ. αριθ. Α. 287/5519]

Aπό τα τέλη της δεκαετίας του '90 άρχισε να διεξάγεται ένας έντονος διάλογος σχετικά με την επικρατούσα ετυμολογία χωριών της Tήνου: αν τα Υστέρνια πρέπει να γράφονται με «υ», αν το χωριό Αγάπη πρέπει να γίνει Αγάπι, αν είναι Ξυνάρα ή Ξινάρα κ.λπ. Kάτι τέτοιο συνέβει και με το χωριό μας. Πρέπει να γράφεται Βωλάξ ή Βολάξ , μήπως Βώλαξ ή Βόλαξ (με τον τόνο στην παραλήγουσα), Bώλακας ή Bόλακας;

Aς τα πάρουμε από την αρχή: οι λέξεις βόλος και βώλος είναι ομόηχες αλλά έχουν φυσικά διαφορετική έννοια. Το λεξικό του Μπαμπινιώτη [σελ. 400] είναι ξεκάθαρο: «Η λέξη βώλος είναι 1. η ομογενής μάζα σφαιρικού σχήματος, σφαιρικός όγκος οποιουδήποτε υλικού [...] και 2. Ο μικρός χωμάτινος όγκος που σχηματίζεται, κυρ. κατά το όργωμα και το σκάλισμα από το χώμα που αποσπάται σε κομμάτια από το έδαφος ΣΥΝ. σβώλος». Ενώ, «η λέξη βόλος προέρχεται από το αρχ. ουσ. βόλος/βολή "δίχτυ ψαρέματος" και όχι βώλος "σβώλος χώματος"» [ο.π. σελ. 382].

Αντίστοιχο ερώτημα παρουσιάστηκε κατ' αρχάς στην ορθή γραφή της πόλης Βόλος: Όπως είναι μαρτυρημένο από γραπτές πηγές, η σημερινή πρωτεύουσα του Πηλίου, από τον 14ο αιώνα δεν λεγόταν Βόλος αλλά Γόλος (από το τούρκικο Υolkaz, από την εκφορά των τούρκων της αρχ. περιοχής Ιωλκός). Οι Τούρκοι, όπως και οι Πηλιορείτες, στον μεσαίωνα την ονόμαζαν στα έγγραφα τους Γκόλο, όπως μαρτυρούν ένα σωρό γραπτά κείμενα. Αντίθετα, οι ξένοι και κυρίως οι Βενετσιάνοι γράφανε Volo και φαίνεται και το Πατριαρχείο αυτήν την ονομασία προτιμούσε. Για αυτό και οι λόγιοι κατά τον 19ο αιώνα έγραφαν Βώλος αντί Βόλος ετυμολογώντας το τοπωνύμιο από το "βώλος" (κομμάτι γης). Με το όνομα Βόλος ήταν τότε γνωστή η σημερινή παραλία του Αγίου Κωνσταντίνου, όπου εκείνον τον καιρό κατοικούσαν λίγοι ψαράδες που ψάρευαν και τροφοδοτούσαν με το εμπόρευμα τους την Ιωλκό, το δυτικό Πήλιο και το εσωτερικό της Θεσσαλίας. Το όνομα Βόλος, όπως είδαμε, σημαίνει στην ελληνική γλώσσα ρίξιμο, ριξιά παράβολου, ψάρεμα, και εκφράζει χαρακτηριστικά ότι –και σήμερα ακόμα– εξακολουθεί να γίνεται στην παραλία. Συνεπώς, στη συγκεκριμένη πόλη, πρέπει να γράφεται με «ο».

Αντίθετα, η λέξη βώλος –που συνδέεται με το ρήμα βάλλω– είχε αρχική σημασία «το σπάσιμο της γης σε κομμάτια με χτυπήματα». Η λέξη "βωλοδέρνω" σήμαινε σημασιολογικά: «εργάζομαι στη γη, σπάζω τους χωμάτινους βώλους οργωμένου χωραφιού». [ο.π. σελ. 400] «Ο τύπος σβώλος, είναι νεώτερος, αποσπασμένος από φράσεις όπως "τους βώλους" όπου το τελικό -ς θεωρήθηκε ότι ανήκει στο ακολουθούν όνομα».

Πως όμως το Vulacus έγινε Βωλάξ; το χωριό οφείλει το όνομά του στους μεγάλους στρογγυλούς γρανιτένιους βράχους που το περιβάλλουν («βώλους») και στο ότι είναι «χωρίον εκτισμένον εντός των βράχων εν μέσω γης ανεπιτηδείου προς καλλιέργειαν». [Μαρκάκυ Ζαλλώνη] Ο τόπος με τα βράχια, έγινε «στους βωλάκους» (στους βράχους, δηλαδή), και επειδή πολύ συχνά τα τελευταία φωνήεντα ή δίφθογγοι δεν προφέρονται στην Τήνο, έξινε «στους βωλάκ'ς» (Θεωρία Κουτελάκης).

Στο λεξικό Liddell & Scott (1940) βρίσκουμε στη λέξη "βῶλαξ ": βῶλ-αξ, ᾰκος, ἡ,
A = βῶλος, ib.37, Theoc.17.80, A.R.3.1334. Το "ω" (φωνητικά ως "ο") είναι κοντινό με το "ου" στην εκφορά του από του χωρικούς, γι' αυτό και διάφορες περιοχές γύρω από τη Βωλάξ τις συναντούμε και με τις δύο γραφές: Κο(υ)λαρού, Μπο(υ)ρό, Χο(υ)ντρή κλπ. Η λέξη Βουλάκ(ου)ς αποδόθηκε ηχητικά στη λατινική σαν Vulacus (1642), και αργότερα στα ελληνικά ως Βώλακας.

Με το ίδιο όνομα υπάρχουν δυο περιοχές στην Ελλάδα: Ο Βώλακας Δράμας, χτισμένος σε υψόμετρο 830 μ., στο ομώνυμο οροπέδιο του όρος Φαλακρό, γνωστός για το χιονοδρομικό του κέντρο και την εξόρυξη γρανίτη και μαρμάρου, και η περιοχή του Βώλακος στην Ηλεία. Όταν λέμε «περιοχή του Βώλακος» εννοούμε τα χωριά γύρω από το Επιτάλιο στη λίμνη Αγουλινίτσα.

Είδαμε λοιπόν ότι θέλει «ω» και όχι «ο», ας δούμε και το που τονίζεται: Ο Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς (5ος αι. π.Χ.) συνέγραψε το γνωστό Λεξικό Ησυχίου [Ησυχίου Γραμματικού Αλεξανδρέως Συναγωγή Πασών Λέξεων Κατά Στοιχείον εκ των Αριστάρχου και Απίωνος και Ηλιοδώρου, πρώτη έκδοση 1514 από τον Άλδο Μανούτιο στη Βενετία] στο οποίο βρίσκουμε:
<βωλάκιον>• χωρίον βώλους ἔχον
<βῶλαξ, βῶλος>• S(n) γῆ
<βωλία, βωλίς>• μάζης εἶδός τι ἐν ταῖς θυσίαις
<βωλίνας>• καλιάς. ἢ πλινθίνας οἰκίας

Με βάση τον σχηματισμό των λέξεων στην αρχαία ελληνική: «§ 391. Στη βάση των υποκοριστικών σε -ᾰκ- όπως βῶλαξ "βώλος γης" (κατά Πίνδαρο, ἐρι-βῶλαξ "με μεγάλους βώλους" Όμ.) από το βῶλος, λίθαξ =λίθινος (Όμ.), κομμάτι βράχου (ελληνιστ. ποιητές), από το λίθος», οι χαρακτηρισμοί από "ᾰκ" μετατρέπονται σε "ξ": «βῶλαξ, νέᾰξ (από το νέος), πλούτᾰξ (από το πλούτος) κλπ».

Προφανώς, οι λόγιοι κατέγραψαν ως «σωστόν» το όνομα Βώλαξ (με τον τόνο στην παραλήγουσα) δεχόμενοι την καταγραφή του Ησύχιου.

Όσο για την κατάληξη, παρά την ίδια ρίζα (Vola-), άλλαξε αρκετές φορές και τα διάφορα έγγραφα περιπλέκουν την κατάσταση. Όπως λέει η ελληνική Βικιπαίδεια «Οι επίσημες αναφορές του χωριού είχαν γίνει με λατινική απόδοση και από διαφορετικούς ανθρώπους που ήταν και οι υπεύθυνοι τήρησης των βιβλίων. Αν δε, στα επίσημα έγγραφα προσθέσουμε κι άλλα ιδιωτικά (προικοσύμφωνα, διαθήκες, πιστοποιητικά προίκας, αγορές γης ή άλλου οικονομικού χαρακτήρα) μπερδευόμαστε ακόμη πιο πολύ για την σωστή γραφή του ονόματος του χωριού. Τα ιδιωτικά έγγραφα ήταν γραμμένα από αυτόν που ήξερε τα περισσότερα γράμματα, αλλά, ας μη ξεχνάμε ότι η ορθογραφία ήταν κάτι σπάνιο για εκείνα τα χρόνια. Τέλος, όσον αφορά το που τονίζονται οι ονομασίες, αυτό πρέπει να το εικάσουμε, αφού η λατινική γραφή δεν έχει τόνους...»

Από πλήθος εγγράφων, χαρτών της Τήνου και, κυρίως, των εγγραφών του Eνοριακού Kώδικα (Libro Della Chiesa di Vulacus) βρίσκουμε 17 παραλλαγές. Σ' αυτές τις παραλλαγές της ονομασίας δεν βρίσκουμε ποτέ (!) την λόγια σημερινή γραφή του (Βώλαξ) αποδεικνύοντας ότι ποτέ οι κάτοικοι του χωριού δεν το πρόφεραν έτσι. To ίδιο ισχύει και με τα μεταγενέστερα Βώλακας και Βόλακας, που δεν τα έχουμε βρει σε κανένα βιβλίο μέχρι και το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου.

Συγκεκριμένα είχαμε στα τριακόσια αυτά χρόνια (1642-1942):

Vulacus (1642 και –διακόσια χρόνια μετά– 17.01.1843)
Βουλάκους (12.11.1861)
Βολάκους (9.11.1859)
Volacos (30.11.1784) [Έτσι την έγγραφε και ο Joseph Pitton de Tournefort]
Vollakos (1809)
Bollakos (1838)
Βόλακος (30.9.1942)
Volacco (08.1876)
Volaco (9.01.1873)
Volasco (1759)
Volax (26.03.1876)
Βωλάξ (1892)
Βωλαξ [άτονο] (12.12.1875)
Βολάξ (23.11.1857, 22.03.1879)
Βολάξη (10.07.1922)
Vulax (1890)
Βουλάξ (25.11.1867)
Βουλαξ [άτονο] (15.02.1877)
 

Για τη μεταφορά maggie_06.15