Mε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσουμε μια πιο τεκμηριωμένη προσέγγιση στην  ιδιαίτερη εικόνα της Kαλαμάν. O καλλιτέχνης Ηλίας Λιάμης, με γνώση στην αγιογραφία και την θρησκευτική ζωγραφική γενικότερα, τοποθετείται...

Σε αυτή τη θρησκευτική εικόνα –χρωμολιθογραφία έργου πιθανόν του 18ου-19ου αιώνα–, παρουσιάζεται μία αρκετά σπάνια σύνθεση με κυρίαρχα πρόσωπα την Παναγία, τον άγιο Ιωσήφ και τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο σε νηπιακή ηλικία. Παράλληλα, παρουσιάζεται ένα πλήθος συμβολισμών αλλά και ικανός αριθμός πρωτότυπων σημείων.

Στην κορυφή της αναπαραστάσεως παρουσιάζεται ο Θεός-Πατήρ, πλαισιωμένος από χορό μικρών αγγέλων. Από την οροφή του εκπέμπεται επτάκτινος λάμψη η οποία οδηγεί σε φλεγόμενη καρδία, εμπεριέχουσα τον μικρό Ιησού, ανακλινόμενο επί Σταυρού. Γύρω του φαίνονται αντικείμενα του σταυρικού μαρτυρίου: το ακάνθινο στεφάνι, τα καρφιά και η στήλη του Πραιτορίου όπου δέθηκε και μαστιγώθηκε. Είναι σαφής ο συμβολισμός της θεϊκής αγάπης, η οποία φλεγόμενη από την επιθυμία λυτρώσεως του ανθρωπίνου γένους, πραγματοποιεί την ενανθρώπιση του Λόγου του Θεού, που καταλήγει στη σταυρική θυσία.

Στο κάτω μέρος του έργου παρουσιάζονται οι τρεις μορφές. Είναι υπερμεγέθεις και πατούν σε όρη και ωκεανούς. Αριστερά, στέκεται η Παναγία δεομένη, έχουσα ως φωτοστέφανο σειρά αστέρων. Η όλη στάση του σώματός της, αλλά και η στροφή της προς την μορφή του μικρού Ιησού (που εμπεριέχεται στην φλεγομένη καρδία) αφήνει να υποθέσουμε πως η Παναγία ήδη κυοφορεί το θείο βρέφος, προορισμένο «εκ κοιλίας μητρός» να απολυτρώσει το ανθρώπινο γένος με την σταυρική του θυσία. Συγχρόνως, είναι σαφής η δογματική θέση της εκκλησίας περί προαιωνίου σχεδίου του Θεού για την ενανθρώπιση του θείου Λόγου. H Παναγία πατά επί της κεφαλής δράκοντος, κίνηση που συμβολίζει τη συμμετοχή της στη νίκη επί του Πονηρού.

Στο κέντρο, ο άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής, νήπιο, φορά ρούχο από τρίχες καμήλου (Μαρκ. 1:6) παραπέμποντας ευθέως στη δράση του στην έρημο, πλησίον του Ιορδάνη ποταμού. Κρατά μικρό Σταυρό πάνω στον οποίον προσαρτάται κάτι σαν στιχάριο –σαφής αναφορά στο μυστήριο της ιεροσύνης– και λευκή ταινία, προφανώς με εγγραφή βιβλικού χωρίου, ίσως το «Ίδε ο αμνός του Θεού» (Ιω. 1:29).

Χαρακτηριστικά είναι τα πεπυρωμένα βέλη πάνω από τον μικρό Ιωάννη, τα οποία προέρχονται από την πεπυρωμένη καρδία, συμβολικά μάλλον της σχέσης του με τον Χριστό, ως προς την προετοιμασία της οδού της σωτηρίας. Με τον μικρό αυτό Σταυρό, πατώντας επί της ράχης δράκοντος, τον πλήττει με αποφασιστικότητα. Δεν τον θανατώνει αλλά έχει αυτοπεποίθηση και επίγνωση της αποστολής του και γνώση της έλευσης του Μεσσία που έρχεται.

Η ουρά του ετοιμοθάνατου δράκοντος στέκει υπερυψωμένη με το κεντρί να ορθώνεται απειλητικό, ως ευθεία παραπομπή στο πρωτευαγγέλιο της Παλαιάς Διαθήκης όπου, λίγο πριν την έξωση των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, ο Θεός προαναγγέλλει στον Διάβολο την επερχόμενη ήττα του, έστω και αν εκείνος επιφέρει ασήμαντο πλήγμα στη πτέρνα του Λυτρωτή. (Γεν. 3:15)

Άκρως πρωτότυπη είναι η στάση του αγίου Ιωσήφ, στα δεξιά. Η συνήθως ήρεμη και στατική απεικόνισή του έχει αντικατασταθεί από ενεργή συμμετοχή στο δρώμενο. Κρατώντας κοντάρι που έχει στη κορυφή άνθη (ίσως συμβολικά της παρθενίας του γάμου του) συμμετέχει στον λογχισμό του δράκοντα.

Το μήνυμα της εικόνας είναι σαφές: Ο καλλιτέχνης προβάλλει τα τρία κύρια πρόσωπα, τα κοντινότερα χρονικά στην ενανθρώπιση του Λόγου, αλλά και σημαντικά ως προς τον ρόλο τους. Για διαφορετικούς λόγους το καθένα προετοιμάζουν από κοινού την θανάτωση του Διαβόλου, την οποίαν θα επιφέρει ο Χριστός με την σταυρική του θυσία. Άλλωστε, η θυσία είναι αυτή που ενώνει και τα τρία: Η Παναγία θυσιάζει το θέλημά της, ο Ιωάννης την ζωή του και ο Ιωσήφ τη λογική του, καθώς καλείται να αποδεχτεί γεγονότα πρωτάκουστα και παντελώς αντίθετα για την ανθρώπινη διάνοια.

Ως προς την τεχνοτροπία, η εικόνα χαρακτηρίζεται από απόλυτη συμμετρία που φτάνει έως και τις πτυχές των ενδυμάτων της Παναγίας και του Ιωσήφ ενώ, στο κέντρο, η φλεγόμενη καρδία πλαισιώνεται από καμπύλες γραμμές, μη αφήνοντας καμία αμφιβολία για την επιλογή του κεντρικού μηνύματος εκ μέρους του καλλιτέχνη.

Ηλίας Λιάμης, 8.02.2012