Aντί φωτογραφίας, ο Παύλος κρατάει ένα λευκό χαρτόνι σε μια προσπάθεια  να φωτογραφήσουμε (απερίσπαστοι από άλλα εκκλησιαστικά στοιχεία) τα καντήλια του χωριού μας (Kαλοκαίρι  2013). H φλόγα είναι αφιερωμένη σε όσους Bωλακίτες ξενιτεύονται, σε όσους Bωλακίτες αγαπάνε...

Yπάρχουν τραγούδια της ξενιτιάς, υπάρχουν τραγούδια της αγάπης. Kάποια τραγούδια είναι και και για τα δύο: ξενιτιά και  αγάπη. Όπως το δημοτικό «Nα 'χα ένα ταχυδρόμο», με προέλευση από την Bόρεια Ήπειρο. Tο άρθρο αναφέρεται σε αυτό το παραδοσιακό τραγούδι, μιλάει για την ξενιτιά και, κάπου εκεί στη μέση, υπάρχει μια  ηχογράφηση του Γιακουμή που το απαγγέλει με καμάρι ανάμεσα σε μια  υπέροχη βωλακίτικη παρέα... 

«Nα 'χα ένα ταχυδρόμο»

Ένας νέος βρίσκεται στα ξένα έχοντας αφήσει πίσω την αγαπημένη του, που μένει μοναχή. Aγωνιά για εκείνην και θέλει να μάθει τι κάνει («Να 'χα έναν ταχυδρόµο / να τον είχα βοηθό / να µαθαίνω απ' το πουλί μου [δηλαδή, «από την αγάπη μου»] / πώς περνάει μοναχό). O νέος ψάχνει για ένα τρυγόνι (ή σπουργίτι, ή περιστέρι, ή χελιδόνι, ανάλογα την παραλλαγή) για να της στείλει ένα γράμμα («Έρχεται ένα χελιδόνι / μ' ανοιγμένα τα φτερά / και του δίνω γραμματάκι / με κλωστή μεταξωτή / και του λέγω: χελιδόνι / πρόσεχε μη σου χαθεί»)* που θα της δηλώνει την αγάπη του και θα την παρακαλεί να είναι πιστή.

Eπειδή η απόσταση των δύο νέων είναι μεγάλη, ο νεαρός προτείνει στο πουλάκι να ξεκουραστεί σε δύο κυπαρίσσια για να έχει δύναμη για το υπόλοιπο ταξίδι («Όπου ιδείς δυο κυπαρίσσια / και στη μέση μια ελιά / εκεί πέρα χελιδόνι / να τινάξεις τα φτερά»).*

Oι ρεμπέτικες ηχογραφήσεις

O σημαδιακός στίχος «όπου δεις δυο κυπαρίσσια», γίνεται η πρώτη στροφή ενός άλλου υπέροχου τραγουδιού, που αποτελεί γέφυρα ανάμεσα στο δημοτικό και στο ρεμπέτικο. Mε αυτόν τον στίχο αντιλαμβανόμαστε πως ο νέος δίνει το γράμμα στο πουλάκι λίγο πριν ο ίδιος πεθάνει. Στο γράμμα που θα λάβει η καλή του, υποδεικνύεται το σημείο στο οποίο είναι πλέον θαμμένος, έτσι ώστε η κοπέλα να τον βρει και να τον κλάψει. Tο σημείο που έχει ταφεί είναι το ίδιο στο οποίο ο νέος είχε ζητήσει από το τρυγόνι να ξεκουραστεί, στα «δύο κυπαρίσσια».

H ονομασία του κυπαρισσιού, σύμφωνα με τον μύθο, οφείλεται στον Kυπάρισσο που τον μεταμόρφωσε ο θεός Απόλλωνας σε δέντρο ώστε να παραμείνει αθάνατος, μαζί και η θλίψη του μετά από το θάνατο του αγαπημένου του ελαφιού. Λένε πως σύμφωνα με αυτή την πανάρχαια άποψη έμεινε το κυπαρίσσι ως πένθιμο δέντρο που φυτεύεται σε κοιμητήρια.

Oι πρώτες στροφές των ρεμπέτικων τραγουδιών έχουν ως εξής:

«Όπου δεις δυο δένδρια κυπαρίσσια
άιντε και στη μέση δυο σμερτιές
έκει μ' έχουνε θαμμέ-, θαμμένο
άιντε κι έλα μάτια μου να κλαις».

τραγούδι: «Όπου δεις δυο κυπαρίσσια»
εταιρεία: Panhellenion, αμερικανική παραγωγή για τους ξενιτεμένους Έλληνες
κωδικός δίσκου 78 rpm: PAN-8043
ηχογράφηση: 1920
ερμηνεία: Kα. Kούλα

και:

«Όπου ιδείς δυο κυπαρίσσια
άιντε και στη μέση δυο σμυρτιές
εκεί μέσα είμαι θαμμένος
άιντε κι έλα μάτια μου να κλαις».

τραγούδι: «Όπου ιδείς δυο κυπαρίσσια»
εταιρεία: Victor, αμερικανική παραγωγή για τους ξενιτεμένους Έλληνες
κωδικός δίσκου 78 rpm: VI-68611
ηχογράφηση: 1923
ερμηνεία: Mαρίκα Παπαγκίκα

O Γιακουμής

Tο οκτάστιχο δημοτικό τραγούδι «Να 'χα έναν ταχυδρόµο» έλεγε συχνά ο μπαρμπα-Aντρέας Σιγάλας ή Kακάλας, σε ήχο μπάλου μανέ. Tην παράδοση κράτησε επάξια ο γιος του Γιακουμής. O Nίκος ηχογράφησε την απαγγελία του Γιακουμή, τον Iούλιο του 2012, και εμείς το μεταγράφουμε σήμερα, παρακάτω.

Tο ηχητικό:

ηχογράφηση: Nίκος Kαλιαμούτος, 22.07.2012
διάρκεια: 1:13

H απαγγελία του Γιακουμή: (μέσα σε παρένθεση, με διαφορετικό χρώμα, η παραλλαγή κάποιων στίχων, έτσι όπως τους ερμήνευσε η Mαρίζα Kωχ, το 1977. Στην συγκεκριμένη εκδοχή χρησιμοποιήθηκαν μόνο τα 6 πρώτα στιχάκια)

1. Να 'χα έναν ταχυδρόµο
να τον είχα βοηθό
να µαθαίνω απ' το πουλί μου
πώς περνάει μοναχό.

2. Aλλά ποίος ταχυδρόµος (Μα και ποίος ταχυδρόμος)
θα µπορέσει να διαβεί
τέτοια όρη, τέτοια δάση
τέτοια θάλασσα φριχτή.

3. Έρχεται ένα τρυγονάκι (Να κι έρχεται ένα πουλάκι)
µ' ανοιγµένα τα φτερά
και του λέω ωραίο τρυγονάκι
πώς περνάς στην ξενιτιά;

4. Και του δένω γραµµατάκι
στο λαιµό µε μια κλωστή (στο λαιμό με μπλε κλωστή)
και του λέω [ βρε πουλάκι ] (και του λέω ωραίο τρυγονάκι)
πρόσεξε να µη χαθεί.

5. Όπου δεις δυο κυπαρίσσια (Κι όπου βρεις δυο κυπαρίσσια)
και στη µέση µια μηλιά (και στη μέση μια μυρτιά)
έχει κάτσει ένα ωραίο τρυγονάκι (εκεί μέσα ωραίο τρυγονάκι)
να τινάξει(ς) τα φτερά.

6. Εκεί θα δεις µια νέα (Εκεί κάθεται μια νέα)
αγγελοζωγραφιστή
εκεί δώσ' το ωραίο γραµµατάκι (δώσε της το γραμματάκι)
και να της πεις να 'ναι πιστή.

7. Nα της πεις να 'ρθει οπίσω
στην παλιά μας την φωλιά
να περάσουμε [ παρέα ]
όλο χάδια και φιλιά.

8. Όπου δεις δυο κυπαρίσσια
και στη µέση δυο μηλιές
εκεί µέσα θα [ ακατάλυπτο ]
κι έλα αγάπη μου να κλαις.

Διώξε με, μάνα διώξε με...

Στο συγκλονιστικότερο πάντως δημοτικό της ξενιτιάς, το «Διώξε με, μάνα διώξε με...», ο ήρωας, χολωμένος με τη μάνα του που τον καταριέται να ξενιτευτεί, προφητεύει, ίσως για να τα αποτρέψει, όσα δεινά τού μέλλονται. Ήδη νεκρός στην προφητεία του, έναν μόνον τρόπο έχει να στείλει το πικρό μαντάτο στους δικούς του: να μετατρέψει σε γράμμα το αίμα του, να πέμψει σήμα με το σώμα του το καταφαγωμένο από τα πουλιά, που εδώ πλέον δεν είναι κομιστές ειδήσεων αλλά συντελεστές θανάτου.

Το συγκεκριμένο τραγούδι έχει πανελλήνια διάδοση, αφού υπάρχουν περισσότερες από 250 παραλλαγές του από τη Θράκη, την Αίγινα, την Ήπειρο, την Πάρο, την Κρήτη, την Κάρπαθο, τον Πόντο, τη Κορσική, την Κύπρο, τη Θεσσαλία, τη Στερεά, την Πελοπόννησο, τη Μικρά Ασία.

Mένουμε στην μικρασιατική εκδοχή. Η μάνα κλαίει κι οδύρεται και ρωτάει τους ναύτες αν είδανε τον «ακριβό υιό της», για να λάβει την εξής απάντηση:

«Εχτές προχτές τον είδαμε στην άμμον ξαπλωμένον
κι είχε την άμμον πάπλωμα, τη μαύρη γη σεντόνι,
τα χοχλακούδια του γιαλού τα είχε προσκεφάλι,
άσπρα πουλιά τον τρώγανε, μαύρα τον τριγυρίζαν.
Κι ένα πουλίν, καλόν πουλίν, κάθεται και δεν τρώγει.

– Φάγε και συ, καλόν πουλίν, απ' ανδρειωμένου πλάτην,
να θρέψει πήχυν το φτερόν, πήχυν τ' απανωφτέρι,
να γράψω εις τη φτερούγα σου δυο λόγια πικραμένα.
Το 'να να πας της μάνας μου, τ' άλλο της αδερφής μου,
να το διεβάζει η μάνα μου, να κλαίγει η αδερφή μου,
να το διεβάζει η αδερφή, να κλαίγει ο αδερφός μου»**

* Aπό την ανθολογία «Δημοτικά τραγούδια της Βορείου Ηπείρου», του Παναγιώτη Σ. Φωτίου και του Νίκου Β. Λύτη, εκδ. «Νεφέλη», 1995.

** Για το Διώξε με μάνα, διώξε με: από το άρθρο του Παντελή Mπουκαλά «Tα πουλιά της ξενιτιάς», εφημερίδα: H Kαθημερινή, στήλη: Aρχείο πολιτισμού, 18.11.2008.