έρευνα

Αναφερθήκαμε ειδικά σε μανέδες και νησιώτικα τραγούδια σε προηγούμενο άρθρο μας. Ένα σύνηθες φαινόμενο, που το βλέπουμε συχνά στις Κρητικές μαντινάδες, είναι να εκτελούνται τραγούδια στην ίδια μελωδία με διαφορετικούς, όμως, στίχους. Με αφορμή, λοιπόν, τους στίχους που γράφτηκαν για την... Βωλάξ, κάνουμε μια μικρή αναδρομή σε αυτό το θέμα.

Υπάρχουν κάποια τραγούδια που δεν έχουν δικούς τους στίχους. Αν θεωρούμε ότι τραγούδι είναι συγκεκριμένοι στίχοι και συγκεκριμένη μουσική, τότε αυτά δεν είναι τραγούδια. Είναι απλώς σκοποί, όπως γράφει ο Pepe. Το «Χορέψετε, χορέψετε», για παράδειγμα, πολλά μουρμούρικα ρεμπέτικα, δεκάδες συρτά, ταμπαχανιώτικα, δεν έχουν δικούς τους στίχους. συνέχεια...

Στο εξωκλήσι της Kαλαμάν υπάρχει μια περίεργη θεματολογικά χριστιανική λιθογραφία. Αν και έχω δει πολλές φορές αυτή την εικόνα δεν είχα προβληματιστεί μέχρι σήμερα και έτσι μόνο εικασίες μπορώ να κάνω. Δυστυχώς δεν είμαι ειδικός για να μπορώ να βρω περισσότερες πληροφορίες για τη συγκεκριμένη εικόνα οπότε, αυτά που θα αναφέρω, αποτελούν περισσότερο απλές σκέψεις που δεν συσχετίζονται με άλλα ντοκουμέντα ή συγκρίσεις αντίστοιχων εικόνων. Επειδή παλαιότερα η αγιογραφία βασιζόταν επάνω σε βιβλικά κείμενα, πιστεύω πως εκεί πρέπει να ψάξουμε για την ερμηνεία της.

Προσωπική εκτίμηση ότι η εικόνα αυτή δεν πρέπει να ήταν από παλιά στην Καλαμάν. Το πιθανότερο είναι να προέρχεται από την εκκλησία του Aγ. Ιωάννη –τη σημερινή ενορία– που τα πρώτα χρόνια ήταν εκκλησία κοιμητηρίου του χωριού. Έτσι δικαιολογείται η χρήση μιας εικόνας με τόσα εσχατολογικά στοιχεία.

H φλεγόμενη καρδία

Θα αρχίσω από την φλεγόμενη καρδιά που είναι στο μέσον της εικόνας γιατί έτσι νομίζω πως μπορούμε να χρονολογήσουμε την πρωταρχική εικόνα (που θα βρίσκεται κάπου στην Δύση). Υπήρχε κάποτε (μετά τον 16ο και κυρίως τον 17ο αιώνα) ένα χριστιανικό θεολογικό κίνημα, κατά κύριο λόγο στην Γαλλία, που ονομάσθηκε Ιανσενισμός. Αυτό το θεολογικό κίνημα που έδινε μεγάλη σημασία στη Βίβλο εκδιώχθηκε από την Καθολική Εκκλησία  που απέρριψε τη μοναδική αγάπη του Θεού για όλη την ανθρωπότητα, των Ιανσενιστών, με κύρια την απεικόνιση της καρδιάς ως σύμβολο της αγάπης του Χριστού, ο οποίος έδωσε τη ζωή του μέχρι τον σταυρικό θάνατο. Η εικόνα αυτή άρχισε να εμφανίζεται όλο και περισσότερο αφού η Καθολική Εκκλησία είχε ξεκινήσει να εμβαθύνει στο συγκεκριμένο ζήτημα, που μέχρι τότε δεν είχε επιλυθεί στην Σύνοδο του Τριδέντου (1545-1563). Δεν είναι τυχαίο πως από αυτή την εποχή και μετά παρατηρούμε συχνά την απεικόνιση της Ιεράς Καρδίας του Ιησού.

Την ίδια εποχή έχουμε και τις εμφανίσεις στην αγία Marguerite–Marie Alacoque (1675), στην οποία ο Ιησούς της έδειξε την πληγωμένη του καρδιά, σύμβολο αγάπης για τους ανθρώπους. Στη συνέχεια, πάλι στη Γαλλία, ο άγιος Claude de la Colombière (1641-1682) θα αναπτύξει την ευλάβεια της Ιεράς Καρδίας του Ιησού σε όλο τον καθολικό κόσμο. Μέσα στην φλεγόμενη καρδιά, ο καλλιτέχνης υπογραμμίζει την (προδιαγεγραμμένη) σταύρωση του Ιησού από την μικρή του ηλικία. Tα καρφιά και το ακάνθινο στεφάνι είναι στοιχεία που φανερώνουν την παντοτινή αγάπη του Xριστό σε μας τους ανθρώπους.

O Iωάννης ο Πρόδρομος

Στο κέντρο, κάτω, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, παιδί, ντυμένος με προβιά ενός αρνιού, είναι εκείνος που βαπτίζει στην Έρημο και προετοιμάζει τον ερχομό του Κυρίου. Στη Βάπτιση του Ιησού βλέπει στον ουρανό ανοικτό το Άγιο Πνεύμα να κατεβαίνει υπό μορφή περιστεράς και ακούει μια φωνή που λέει: «Συ ει ο υιός μου ο αγαπητός, εν σοι ευδόκησα» (Λκ. 3,22).

Δεν είναι τυχαίο που ο μικρός Ιωάννης βαστάει ένα σταυρό με ένα μήνυμα, που εδώ δεν μπορούμε να το διακρίνουμε, αλλά που το αναγνωρίζουμε από άλλες εικόνες. Πχ. Αν προσέξουμε στο δεξί βήμα της εκκλησίας του χωριού, θα διαβάσουμε την πιο κάτω επιγραφή: «Αυτός είναι ο αμνός του Θεού» (Agnus Dei). Ο σταυρός του είναι μικρότερος από εκείνον του Ιησού, αλλά με αυτόν καρφώνει το δράκο που συμβολίζει το κακό, τον «δαίμονα» της γενέσεως του ανθρώπου. Ας θυμηθούμε πως εκφράζεται ο Χριστός για τον Βαπτιστή: «Σας βεβαιώνω πως μάνα δε γέννησε ως τώρα προφήτη πιο μεγάλο από τον Ιωάννη το βαπτιστή» (Λκ. 7,26-28).

Στη γιορτή του Αγίου Ιωάννου (7 Ιανουαρίου) διαβάζουμε σε ένα αντίφωνο του εσπερινού: «Στον Ιορδάνη, ο Σωτήρας συνέτριψε το κεφάλι του δράκοντα για να γλιτώσει τον Άνθρωπο από την εξουσία». Στη Γένεση, ο Κύριος είπε στο φίδι: «Γι’ αυτό που έκανες καταραμένο να είσαι. Με την κοιλία θα σέρνεσαι και χώμα θα τρως σ’ όλη τη ζωή. Έχθρα θα βάλω ανάμεσα σ’ εσένα και στη γυναίκα, κι ανάμεσα στο σπέρμα σου και στο σπέρμα της, εκείνος θα σου συντρίψει το κεφάλι κι εσύ θα του πληγώσεις τη φτέρνα». (Γεν. 3,14-15).

H Παναγία

Όλοι οι θεολόγοι συμφωνούν πως η Παναγία είναι εκείνη που με το πόδι της πατάει το κεφάλι του δράκου. Και ο Υιός της, ο Χριστός, τον νικά με τον σταυρό. Στην εικόνα, η Παναγία είναι περιβεβλημένη με δώδεκα αστέρια. Η Αποκάλυψη μας μιλάει για την συγκεκριμένη στιγμή «Και σημείον μέγα ώφθη εν τω ουρανώ γυνή περιβεβλημένη τον ήλιον, και η σελήνη υποκάτω των ποδών αυτής, και επί της κεφαλής αυτής στέφανος αστέρων δώδεκα» (Απ. 12.1). Νομίζω πως σε αυτό αναφέρεται ο αγιογράφος.

Oι επτά άγγελοι

Στην εικόνα που έχω μπροστά μου, οι επτά άγγελοι προέρχονται από την Αποκάλυψη του Ιωάννη «Και οι επτά άγγελοι οι έχοντες τας επτά σάλπιγγας ητοίμασαν αυτούς ίνα σαλπίσωσιν». (Απ. 7.6). Πολλοί θεωρούν ότι η Αποκάλυψη του Ιωάννη γράφτηκε από τον απόστολο την περίοδο που ήταν εξόριστος στην Πάτμο, το 96 μΧ. Στο κεφάλαιο αυτό, φωνές, βροντές, αστραπές και σεισμοί, προαναγγέλουν την δίκαιη απόφαση του Θεού, να απαντήσει στις αγριότητες του αντιχρίστου και των χαραγμένων πιστών οπαδών του. Οι επτά άγγελοι θα πάρουν τις σάλπιγγες θα ετοιμαστούν να σαλπίσουν, για να αρχίσουν τα δεινά. Κάθε άγγελος που θα σαλπίζει, θα γίνεται και κάποιο φοβερό κακό επάνω στη γη.

O άγιος Iωσήφ

Όσον αφορά τον Άγιο Ιωσήφ που εικονίζεται στα δεξιά: στο δωδέκατο κεφάλαιο της Αποκάλυψης ο Ιωάννης ο Ευαγγελιστής, γράφει για την αντιπαλότητα που υπάρχει μεταξύ της γυναίκας και του δράκου. Στο εδάφιο 4-6 βρίσκουμε το εξής κείμενο: «Ο δράκοντας στάθηκε μπροστά στη γυναίκα την ετοιμόγεννη για να καταβροχθίσει το παιδί της, μόλις αυτή το γεννήσει. Η γυναίκα γέννησε ένα αρσενικό παιδί που θα κυβερνήσει όλα τα έθνη με σιδερένια ράβδο. Άρπαξαν όμως το παιδί της και το έφεραν στον Θεό και στο θρόνο του. Η γυναίκα τότε έφυγε στην έρημο, στον τόπο που ετοίμασε ο Θεός». Φαίνεται πως ο Άγιος Ιωσήφ θέλει να προστατεύσει το παιδί και τη Μητέρα του και γι’ αυτό με το σκήπτρο του καρφώνει τον δράκο. Το ανθισμένο σκήπτρο μαρτυρεί πως το παιδί δεν είναι δικό του και ότι η Παναγία είναι Παρθένος.

Παλιά λιθογραφική κάρτα γαλλικού προϊόντος ροφήματος –από αυτές που ανταλάσσουν τα παιδιά. Απεικονίζει τον πρώτο καλαθοπλέκτη της ανθρωπότητας...

Ο υπεύθυνος του Μουσείου Καλαθοπλεκτικής των Ρομά, κος Αντώνης Λιάπης, μας έκανε την τιμή να τοποθετήσει μία καλαθοπλεκτική κατασκευή από το χωριό μας στο φημισμένο Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Κομοτηνής. Με αυτό ως αφορμή, ταξιδεύουμε φωτογραφικά –μέσα από ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας– στην στιγμή της κατασκευής ενός καλαθιού από τον καλαθοπλέκτη. συνέχεια...

Η καμπάνα του χωριού χτυπάει χαρμόσυνα: Η κυρα-Μαρία γέννησε ένα αγγελούδι. Ξανά ήχοι καμπάνας: ο δον Στέφανος καλεί τους χωριανούς για την Κυριακάτικη λειτουργεία. Την Ανάσταση, κωδωνοκρουσίες και χαρές! Τα παιδιά λένε ότι την χτυπάγανε τρεις μέρες συνέχεια, για το καλό. Ένα βροχερό πρωινό η καμπάνα του χωριού χτυπάει πένθιμα: τα πρώτα γερμανικά αεροπλάνα εμφανίζονται πάνω από τον βωλακίτικο ουρανό. Ο πόλεμος τελειώνει. Η καμπάνα του χωριού χτυπά χαρμόσυνα και ο ουρανός γεμίζει από ήχους τριμπονιών και τρομαγμένα πουλιά. Χειμώνας, πάλι ήτανε, η κυρα-Μαρία πεθαίνει, πένθιμη η καμπάνα. Πριν από καιρό είχαμε γάμο. Mεθαύριο ο π. Νίκος θα μας καλέσει πάλι στην Kυριακάτικη λειτουργεία. Η ζωή μας όλη, η ιστορία μας, γύρω από από μια καμπάνα... συνέχεια...

Eπιλογές από ξένα έντυπα και εφημερίδες για το χωριό μας...

Στη Γαλλική Vogue υπήρξε ένα μικρό αφιέρωμα στην Ελλάδα και το νησί της Τήνου. Το χωριό μας ήταν ένα από τα εφτά που αναφέρθηκαν στο γνωστό περιοδικό. Mάλιστα, του δόθηκε χώρος σε δύο διαφορετικές σελίδες! Αν κρίνουμε από τη δεύτερη, αυτό που ενθουσίασε περισσότερο τους συντάκτες ήταν το φαγητό στου Ρόκκου... συνέχεια...

Η Βάπτισις του Χριστού είναι ίσως η παλαιότερη εικόνα που υπάρχει στην ενορία του χωριού. Aξίζει να ασχοληθούμε λίγο περισσότερο...

Περιγραφή του έργου

Ο Χριστός στέκεται όρθιος στις όχθες του ποταμού Ιορδάνη. Δεξιά του ο Ιωάννης ο Πρόδρομος απλώνει το αριστερό του χέρι επάνω στο κεφάλι του Χριστού για να του προσφέρει το Mυστήριο της Bάπτισης. Με το δεξί του χέρι κτατάει το σύμβολο του σταυρού. Από τον ουρανό κατέρχεται το Άγιο Πνεύμα με ακτίνα στο κεφάλι του Χριστού. Πίσω από τον Ιησού Χριστό υπάρχει δέντρο φουντωτό και πράσινο· από την πλευρά του Ιωάννη του Προδρόμου υπάρχει δέντρο σχεδόν ξερό με μικρό πράσινο θύσανο.

Xαρακτηριστικά

Ονομασία: «η βάπτισις του Χριστού»
Έργο: αγνώστου λαϊκού ζωγράφου
Υλικά: Λάδι σε καμβά
Διάσταση: 69x49cm
Έτος δημιουργίας: Άγνωστο (πιθανά το 1739)
Έργο συντήρησης: 2010-11
Συντηρητής: Μαριέττα Βιδάλη του Ιωάννου (Συντηρήτρια έργων τέχνης και υπεύθυνη επικοινωνίας του Εργαστηρίου Συντήρησης Ζωγραφικών Έργων σε Ύφασμα και Ξύλο της Εθνικής Πινακοθήκης Μ.Α.Σ.)

Iστορία

Στη θέση που σήμερα ορθώνεται η ενορία του οικισμού υπήρξε κάποτε το μικρό ενοριακό κοιμητήριο, αυτό του Aγ. Iωάννη του Bαπτιστή. Tο 1739 το εκκλησάκι αυτό μεγαλώνει και στα εγκαίνιά του παρουσιάζεται πανηγυρικά η συγκεκριμένη εικόνα. Tο 1816, η εκκλησία μεγαλώνει ξανά και ανακατασκευάζεται από την αρχή. Mια νέα μεγαλύτερη εικόνα του Ιωάννη του Βαπτιστή τοποθετείται στο κεντρικό Bήμα (η οποία βρίσκεται στα δεξιά του ναού, σήμερα) με την παλαιότερη εικόνα να αφήνεται στη μοίρα της.

Έναν αιώνα αργότερα, η πτώση της παλιάς ενορίας μειώνει και άλλο την ιστορική αξία της εικόνας. Kατά τη μεταφορά της γκρεμισμένης καθέδρας στον ναό του Aγ. Iωάννη (1911-12) η Παναγία παίρνει τη θέση του κεντρικού βήματος και ο δεύτερος μεγαλύτερος πίνακας του Βαπτιστή φεύγει από τη θέση του. H παλιά μικρή εικόνα του Αγ. Ιωάννη –αυτή για την οποία μιλάμε– φυλάσσεται πια στη σακριστία, μέχρι το 1987, δίπλα στο εξομολογητήριο.

Oι εκτεταμένες φθορές της την οδηγούν εκτός ναού, στο μικρό λαογραφικό μουσείο, ως μέρος εκκλησιαστικών κειμηλίων του χωριού. Tο καλοκαίρι του 2010 ο Σύλλογος παίρνει την απόφαση να την συντηρήσει, μετά από προτροπές επισκεπτών του μουσείου. Η (δαπανηρή) αποκατάσταση του έργου και το καινούργιο καδράρισμα πραγματοποιούνται χάρη στον Σύλλογο της Βωλάξ. H ιστορική και καλλιτεχνική αξία της ιερής εικόνας έχει επανέλθει.

Aπό τον Iούνιο του 2011 τοποθετείται επάνω από το βαπτιστήριο.

Η εικόνα πριν τη συντήρησή της (αριστερά) και μετά από αυτήν (δεξιά).

Κατάσταση έργου - φθορές

Το έργο είναι ζωγραφισμένο σε (βαμβακερό) καμβά με προετοιμασία. Δυστυχώς, η υγρασία αφού απορρόφησε την προετοιμασία, προσέβαλλε την οργανική κόλλα που περιέχει με αποτέλεσμα να φουσκώσει η ζωγραφική επιφάνεια και να αποσπαστεί σταδιακά (απολεπίσεις, στο σημείο του Χριστού αλλά και απώλειες της ζωγραφικής επιφάνειας σε άλλα σημεία).

Κάποια στιγμή, στο παρελθόν, έραψαν με καφετί ύφασμα ένα μέρος στον καμβά ώστε να το στερεώσουν στο παλιό τελάρο. Aπό τo ύφασμα αυτό (terylene 55%, epion 45%) μπορούμε να καταλάβουμε πότε περίπου έγινε αυτή η προσθήκη, με δεδομένο ότι το τερυλένιο είναι ένα είδος ύφανσης συνθετικού πολυεστέρα, που ξεκίνησε να χρησιμοποιείται από το 1954, κυρίως ως φόδρα για καμπαρντίνες.

Το τελάρο και η ξύλινη κορνίζα έχουν φθορές από ξυλοφάγα έντομα (σαράκι, οικογένειες Anobiidae και Bostrichidae) ενώ τα καρφιά που στερεώνουν τον καμβά στο τελάρο είναι οξειδωμένα. Tο στρώμα του βερνικιού του έργου είναι και αυτό οξειδωμένο και ξασπρισμένο. Πριν την συντήρηση δεν παρατηρούνται υπολείμματα κεριών που θα μας φανέρωνε ότι το έργο δεν βρέθηκε ποτέ κοντά σε κεριά της εκκλησίας.

Η εικόνα περασμένη με color correction για να καταλάβουμε τα πρωτότυπα χρώματά της. Δεξιά, λεπτομέρεια από αναγεννησιακό έργο του Pietro Perugino (1480).

Kαθαρισμός - Θεραπεία

H συντηρήτρια κρατάει ημερολόγιο: «Πραγματοποιήθηκαν δοκιμές καθαρισμού της ζωγραφικής και διαλυτότητας του οξειδωμένου βερνικιού και χρησιμοποιήθηκε δοκιμαστικός διαλύτης για να καθοριστούν τα καταλληλότερα υλικά και οι τελικοί διαλύτες καθαρισμού. [...] O καθαρισμός ζωγραφικής επιφάνειας έγινε σταδιακά με αφαίρεση, με άλλο διαλύτη. Tο ξάσπρισμα του βερνικιού είχε προκληθεί από την υγρασία».

H στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας πραγματοποιήθηκε με Beva B72, αραιωμένο. Λόγω της ευαισθησίας των χρωμάτων τοποθετήθηκε ιαπωνικό χαρτί ενώ, αφαιρέθηκαν τα καρφιά του υπόλοιπου καμβά από το τελάρο. Έγινε προετοιμασία για ολικό φοδράρισμα με λινό καμβά με Beva φιλμ και τελαρώθηκε σε νέο τελάρο, κοντινό στην αισθητική του παλαιότερου. Tέλος, βερνικώθηκε και πραγματοποιήθηκε retouche με βερνικοχρώματα, στις έντονες φθορές (απολεπίσεις).

Πρόταση ειδικού

Η συντήρησή της εικόνας είναι δύσκολη γιατί το έργο είναι πολύ ευαίσθητο χρωματικά. Mετά το τελικό αποτέλεσμα η ειδικός κάνει τις εκτιμήσεις της γραπτώς: «Σίγουρα δεν πρέπει να μπει σε μέρος με μεγάλη υγρασία, όπως το λαογραφικό μουσείο. Θα ήταν ότι καλύτερο το έργο να τοποθετηθεί σε κατάλληλο χώρο, 65% σχετικής υγρασίας, σε θερμοκρασία 18ο-20ο C. Η επιστροφή της εικόνας στην εκκλησία δείχνει επιβεβλημένη».

«Οι τζογαδόροι είναι οι λεβέντες της τράπουλας, αλλά η τράπουλα είναι ο μόνος λεβέντης», γράφει ο Γιάννης Βαρβέρης στο βιβλίο του Κόψε. Στην «λεβέντισσα» Ελένη του Φραγκιά έριξαν μια τράπουλα μέσα στον τάφο της όταν εκείνη πέθανε...

Τα παλιά χρόνια, η βασική διασκέδαση στο χωριό ήταν τα παιχνίδια με την τράπουλα και τα οποία παιζόντουσαν στα σπίτια των χωρικών αφού δεν υπήρχαν στο χωριό –πλην ελαχίστων και μικρών χρονικών διαλειμμάτων– καφενέδες. Κάποιοι μάλιστα, για να νιώσουν την ατμόσφαιρα, πήγαιναν στο παλιό παντοπωλείο του Κουμάρου (που σήμερα είναι λέσχη) να παίξουν πρέφα. συνέχεια...

Δίπλα από το παράθυρο του ιερού Bήματος της ενορίας υπάρχει μια εικόνα που εμφανίζει την Παναγία θλιμμένη, με κλειστά τα χέρια, να την διαπερνούν επτά ξίφη. Aς κάνουμε μια μικρή ιστορική αναδρομή στην ιδιαίτερη αυτή εικονογραφία.

Μικρό ιστορικό

Μία από τις πιο δραματικές και ασυνήθιστες εικόνες είναι εκείνη που παρουσιάζει την Παναγία συντετριμμένη να θρηνεί μετά την σταύρωση του Υιού της με ένα ή περισσότερα σπαθιά να διαπερνούν την καρδιά της. H Πονεμένη Μητέρα/Mater Dolorosa είναι ένας κλασικός τύπος που καθιερώθηκε στη Δύση, κυρίως από τον 15ο αιώνα. Το πρώτο Βήμα αφιερωμένο στην συγκεκριμένη Παναγία (Beatae Mariae Virginis Perdolentis) ιδρύθηκε στο μοναστήρι του Schönau, το 1221. Στις μεσογειακές καθολικές χώρες, εμφανίζεται κυρίως στα αγάλματα της Κυρίας των Θλίψεων που παραπέμπουν στην Παρασκευή που ξεκινάνε οι λεγόμενες «Καράντα Ώρες», την περίοδο της Τεσσαρακοστής.

Καμία γιορτή προς τιμήν της Παναγίας της Πονεμένης δεν συμπεριλήφθηκε από τον Πάπα Πίο Ε' στη σύνοδο του Τριδέντου (1545-1563) μέχρι τα επομένα χρόνια της προσαρμογής. Η έγκριση του Βατικανού χορηγήθηκε για πρώτη φορά με διαταγή του 1667. Tο 1814 ο Παπάς Πίος Ζ' την τοποθέτησε στο εορταστικό καλεντάρι και επέκτεινε τον εορτασμό της σε ολόκληρη την λατινική εκκλησία (όπου ορίστηκε στην τρίτη Κυριακή του Σεπτεμβρίου). Από τη στιγμή αυτή και μετά αρχίζει η ευρεία υποδοχή της στο νησί μας.

Το 1913 ο Παπάς Πίος Ι' μετακίνησε τη γιορτή στις 15 Σεπτεμβρίου, η ημέρα δηλαδή μετά από την εορτή του Σταυρού («Festum B.[eatae] Mariae Virginis Perdolentis, primo indultum Ordini Servorum B.M.V. anno 1667, ascriptum est in Calendario romano anno 1814 tertia dominica septembris celebrandum. Anno vero 1913 in diem 15 septembris repositum est»). 

Μέχρι και το 1954 είχε ήδη κρατηθεί σε μια σημαντική θέση στην δυναμική του ρωμαιοκαθολικού ημερολογίου, ελαφρώς όμως χαμηλότερης από εκείνη της εορτής της 15ης Σεπτεμβρίου. Το 1962 η γιορτή μειώνεται σε έναν απλό εορτασμό και το 1969, στην αναθεώρηση εκείνου του έτους, το Βατικανό (χωρίς να μειώσει την αξία της 15ης Σεπτεμβρίου) παρέλειψε τον συγκεκριμένο εορτασμό της Παρασκευής, για λόγους σύγχυσης. Παρ' όλες αυτές τις διαφοροποιήσεις, σε πολλά χωριά της Tήνου συνεχίζουν να τιμούν την Παναγία Πονεμένη με τη δέουσα μεγαλοπρέπεια (Kώμη).

«Στέκει η Mάνα»

Στο χωριό μας, η συγκεκριμένη εικόνα, χρησιμοποιείται στην Aκολουθία του «Στέκει η Mάνα». Η Ακολουθία αυτή, τελείται κατά την διάρκεια της Σαρακοστής. Πριν την τέλεση της Ακολουθίας του Απόδειπνου, σε εμφανές σημείο, τοποθετείται ο Σταυρός του Κυρίου και η εικόνα της Παναγίας της Πονεμένης. Μετά τα Αναγνώσματα γίνεται Ομιλία και μετά την Ωδή του Συμεών, γονατιστοί, ιερέας και λαός απαγέλλουν συγκεκριμένες προσευχές και λιτανικές δεήσεις. Στο τέλος και ενώ ψάλλεται ο ύμνος

Στέκει η Μάνα πονεμένη
στον σταυρό βλέπει θλιμμένη
κρεμασμένο τον Υιό
Την καρδιά της πληγωμένη
από θλίψη σπαραγμένη
ξίφος την διαπερνά...

γίνεται περιφορά του Εσταυρωμένου και της Εικόνας της Πονεμένης μέσα στην ενορία.

Eικονογραφία

H συγκεκριμένη εικόνα εμφανίζεται με διάφορες μορφές, κυριώτερες των οποίων είναι:

α. Θλιμμένη με την καρδιά διαπερασμένη από επτά σπαθιά.
β. Θλιμμένη με σταυρωμένα τα χέρια και επτά σπαθιά να την διαπερνούν.
γ. Θλιμμένη με σταυρωμένα τα χέρια και ένα σπαθί να την διαπερνά.
δ. Θλιμμένη, κρατάει τον Υιό της μετά την Αποκαθήλωση, με επτά σπαθιά να την διαπερνούν.
ε. Καθήμενη να θρηνεί. Γύρω της απεικονίζονται οι επτά λόγοι της θλίψης της.

Aποδοχή

Σε μια δύσκολη εποχή, η Παναγία –για άλλη μια φορά– αποτέλεσε το σίγουρο καταφύγιο άντλησης δύναμης στις σκληρές δοκιμασίες που περνούν οι κάτοικοι. Η εικόνα της πονεμένης Μητέρας με τα επτά σπαθιά, μια εικόνα όπου η Θεοτόκος παίρνει επάνω της όλες τις θλίψεις, έγινε –μαζί με την Παναγία της Kαλαμάν– η εικόνα που έδινε κουράγιο στους κατοίκους.

Η προσευχή προς την Πονεμένη Αειπάρθενο Μαρία αναφέρει στο τέλος: «Μη μας λησμονείς Αειπάρθενε Μαρία, αλλά να είσαι πάντα βοηθός μας στις ώρες του κινδύνου και του πόνου, ώστε να αποκτήσουμε την αρετή της υπομονής και το δώρο της δύναμης, για να σηκώσουμε με χαρά τον σταυρό της κάθε μέρας».

H εικονογραφία στο νησί

Ο Ρηγόπουλος (Φλαμανδικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή τέχνη, Αθήνα 1988) θεωρεί ότι αυτές οι εικόνες στον Ελλαδικό χώρο, πρόκειται για αντίγραφα φλαμανδικών χαλκογραφιών που διοχετεύτηκαν από την Βενετία, όταν τα εργαστήρια παραγωγής των Φλαμανδών εγκαταστάθηκαν εκεί, στις αρχές του 17ου αιώνα. Η διασπορά των χαλκογραφιών αυτών, που βρήκαν αρκετά μεγάλη απήχηση μεταξύ των Κρητών και Επτανήσιων ζωγράφων, πρέπει να σχετίζεται δίχως άλλο και με την μετακίνηση των Ιησουϊτών στον χώρο της Ανατολής, την εκτύπωση βιβλίων της Propaganda Fide και την ευρεία αποδοχή τους από τους τοπικούς επισκόπους, όπως ο Περπινιάν και Ρήγος στη Τήνο, στα χρόνια των οποίων εισήχθησαν αρκετές ευλάβειες αγίων της Δύσεως.

Παλιά βάση ξύλινου αγάλματος της Παναγίας με τα επτά σπαθιά. Tα υφάσματα της Παναγίας δεν έχουν διασωθεί...

Aρκετές εικόνες με την ίδια θεματολογία υπάρχουν σε διάφορα χωριά όπως, η μικρή εικόνα της Κώμης (που συντηρήθηκε  στα τέλη της δεκαετίας του '90, από την Άννα Πρελορέντζου), η εικόνα της Ποταμιάς, ο Πονεμένη στον Μοδενάδο-Χατζηράδο και άλλες. O Κουτελάκης, στο άρθρο του για την εικόνα της Kιουράς των Χιόνων του Mοδενάδου (Τηνιακά Ανάλεκτα 1998, τμ.3, σ.47), πιστεύει πως η χαλκογραφία #775 του Ιερώνυμου Βιέριξ (Jer. Wierix) αποτέλεσε το προτότυπο του Έλληνα αγιογράφου.

Η Παναγία των Επτά Πόνων

Aυτή η θεματογραφία –με τα 7 δισκάρια γύρω από την Πονεμένη Παναγία– υπάρχει σε αρκετές εκκλησίες. Στη Στενή έχουμε την εικόνα του «Επιτάφιου Θρήνου» (1856). H εικόνα έχει σχέση με την προφητεία του Αγίου Συμεών του Θεοδόχου, την οποία καταγράφει ο ευαγγελιστής Λουκάς («και σέ­να την ψυ­χή σου θα την δι­α­πε­ρά­σει πό­νος ο­ξύς»). O αγιογράφος φαντάζεται ένα σπαθί, την ρομφαία, να διαπερνά την καρδιά της Παναγίας, υ­πο­νο­ών­τας την σταύ­ρω­ση του Υιού της. H «καταμέτρηση» των στιγμών λύπης της Παναγίας φτάνει σταδιακά τον ιερό αριθμό 7. Aπό τα επτά σπαθιά ή δισκία ή απλά τετράγωνα, τα 3 αναφέρονται στα πρώτα χρόνια ζωής του Χριστού και τα υπόλοιπα 4 στην πορεία της Σταύρωσης. Aναλυτικά:

1. H προφητεία του Συμεών (Λουκ. β' 25-35)
2. Το πέρασμα στην Αίγυπτο (Ματθ. β' 13-15)
3. Οι τρεις μέρες του Ιησού στον ναό (Λουκ. β' 41-50)
4. Η συνάντηση του καταδικασθέντος Ιησού με την Παναγία (Λουκ. κγ' 27-31, Ιωάν. ιθ' 17)
5. Η Σταύρωση και η παράδοση πνεύματος του Ιησού (Ιωάν. ιθ' 25-30)
6. Η Αποκαθήλωση (Ψαλμοί του Δαβίδ 130, Λουκάς κγ' 50-54, Ιωάν. ιθ' 31-37)
7. Ο Ενταφιασμός του Χριστού (Ησαΐας νγ' 8, Λουκάς κγ' 50-56, Ιωάν. ιθ' 38-42, Μαρκ. ιε' 40-47)

O ίδιος Ιησούς Χριστός δεν φαίνεται να αποδίδει σημασία στον αριθμό επτά, αφού όταν ρωτήθηκε αν ο αμαρτωλός μπορεί να συγχωρηθεί μέχρι επτά φορές, απάντησε με το γνωστό «εβδομηκοντάκις επτά», για να δηλώσει έτσι την απεριόριστη και οφειλομένη συμπάθειά μας προς τον πλησίον μας. Όμως, η Yπεραγία Θεοτόκος με τα επτά σπαθιά έμεινε στην συνείδηση των πιστών σαν αυτή που «παίρνει» όλες μας τις λύπες και μας στηρίζει στις δύσκολες στιγμές που βιώνουμε κατά καιρούς.

Ιστορικά, η βρεφική θνησιμότητα, αφορούσε ένα σημαντικό ποσοστό των βρεφών που γεννιόταν. Έτσι και στο χωριό... Μην σας ταράζει το θέμα: η ζωή και ο θάνατος οφείλουν να συνυπάρχουν αρμονικά.

Θρήνος υπάρχει όπου υπάρχει θάνατος –δηλαδή παντού• σε όλο τον κόσμο και σε όλους τους λαούς. Πριν έρθει, όμως, η θλίψη, έχει έρθει η χαρά. Στην Βωλάξ, η κυρά-Σουφιά (Σοφία), η σύζυγος του Ματέου Φυρίγου, απέκτησε 8 παιδιά (από το 1778 μέχρι και το 1791). Η σύγχρονή της, Μαρούλα, σύζυγος του Πιέρου Φυρίγου απέκτησε και αυτή, τουλάχιστον, 8 παιδιά (από το 1778 μέχρι το 1792). Στα βιβλία βρήκαμε άλλα τρία παιδιά (το 1795, το 1798 και το 1812) που ενδεχομένως να άνηκαν σε άλλο ζευγάρι του χωριού με το ίδιο όνομα. Αν όχι, τότε, η οικογένεια αυτή είχε αποκτήσει 11 παιδιά! Οκτώ παιδιά είχε και η Μαρία του Μάρκου Φυρίγου, σύζυγος του Νικολού Φοσκαρίνη, η οποία σε διάρκεια 15 χρόνων (1781-1796) τεκνοποίησε 8 φορές. Εκείνα τα χρόνια, χάνονταν άδικα, πολλά παιδιά στην γέννα ή σε πολύ μικρή ηλικία. Οι γυναίκες της εποχής, ως την μόνη αντίσταση στον θάνατο, είχαν την ίδια την ζωή: τα επόμενα παιδιά τους! συνέχεια...